दिपावली पर्व कहिले र कहाँबाट शुरु भयो ?

उज्यालोको यो पर्व हिन्दू ग्रन्थ स्कन्दपुराण र अग्निपुराणमा उल्लेख छ । त्रेतायुगपछि द्वापरयुगदेखि दीपावली मनाइँदै आएको जनविश्वास छ ।

पछि पाँच दिनसम्म दिपावली मनाउन थालिएको विश्वास गरिन्छ । दीपावली मनाउने परम्परा ५ हजार वर्ष पुरानो रहेको विश्वास रहेका छन् । स्कन्द पुराणको कार्तिक महात्म्यमा भगवान कृष्णले दीपहरूलाई सूर्यको अंशको रूपमा वर्णन गरेका छन् ।

पहिलो दीपदान पर्व कहाँ भएको थियो ?

स्कन्द पुराणमा एउटा श्लोक छ- “मद्रज्ये ये दीपानानम् भुवि कुर्वन्ति मानवः ।५४।’

यस श्लोकलाई राम्ररी पढेपछि पहिले मद्रा राज्यका जनताले दियो दान गरेका थिए अर्थात बत्ती बालेका थिए भन्ने थाहा हुन्छ ।

हामीले यहाँ कुरा गरिरहेको मद्रा राज्य अहिले तक्षशिला रहेको स्थान हो । दैत्य राजा बालीले दियो दान गरेको थाहा पाएपछि आफ्नो शासनकालमा दीप बाल्ने चलन सुरु गरेको जनविश्वास छ ।

पहिलो दियो कहाँ भेटियो ?

सिन्धु उपत्यका सभ्यताबाट करिब ४ सहस्राब्दी अर्थात् करिब ५ हजार वर्ष पहिले माटोको बत्तीको प्रयोग भएको प्रमाण भेटिएको छ । सिन्धु उपत्यकामा उत्खननका क्रममा पुरातत्व विभागको टोलीले मेहरगढमा सबैभन्दा पहिले माटोको पुरानो बत्ती फेला पारेको थियो ।

पछि कार्बन डेटिङ गर्दा यी बत्तीहरू करिब ५ हजार वर्ष पुरानो भएको पत्ता लागेको छ । यसबाहेक भारतको सांगलमा पनि यस्तै भेटिएको छ । त्यहाँ २५ सय वर्षअघिका मौर्यकालीन बत्तीहरू भेटिएका छन् ।

उता, कौटिल्यले लेखेका अर्थशास्त्रमा भने रकेटको पहिलो प्रयोग कहिले भएको थियो भन्ने थाहा हुन्छ । कौटिल्यले करिब २३९६ वर्षअघि लेखेको अर्थशास्त्रको १४ औं अध्यायमा ‘तेजनचूर्ण’ बनाउने विधिको व्याख्या गरेका छन् ।

तेजनचूर्णमा आगो लगाउँदा झिल्को निस्कियो । युद्धमा शत्रुहरूलाई विचलित गर्न यसलाई जलाइयो र विषालु धुवाँ छोडियो भनेर उल्लेख गरिएको छ ।