के छ पंचतत्वको महत्व ?

काठमाडौं- हिन्दू दर्शन, आयुर्वेद, योग र विभिन्न प्राचीन जीवनशैलीमा पञ्चतत्व (पाँच तत्त्व) लाई जीवन र सृष्टिको मूल आधार मानिएको छ। पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु र आकाश — यी पाँच तत्त्वहरूबाट मात्र हाम्रो शरीर होइन, सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड बनेको विश्वास गरिन्छ। आधुनिक विज्ञानले पनि यी तत्त्वहरूलाई प्रतिकात्मक रूपमा स्वीकार गर्दै हाम्रो जीवनशैली र वातावरणसँगको सम्बन्ध पुष्टि गरेको छ।

पञ्चतत्वको सन्तुलनमा मात्र शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक शान्ति सम्भव छ भन्ने मान्यता रहँदै आएको छ। आजको भागदौडपूर्ण जीवनशैलीमा पञ्चतत्वको सन्तुलन बिग्रँदा नै धेरै रोग, असन्तुलन र मानसिक तनाव जन्मिएको देखिन्छ।

पञ्चतत्व के हुन्?
१. पृथ्वी (भूमि)
यो तत्त्व स्थिरता, दृढता, सहनशीलता र संरचनाको प्रतीक हो।
शरीरमा हड्डी, मांसपेशी, नङ, दाँत आदि पृथ्वी तत्त्वबाट बनेका मानिन्छन्।

२. जल (पानी)
तरलता, लचिलोपन र शुद्धताको संकेत दिने यो तत्त्व शरीरको ७०% हिस्सा ओगटेको हुन्छ।
रगत, पसिना, मूत्र, थुक आदि जल तत्त्वका अंश हुन्।

३.अग्नि (तेज)
पाचन, ताप, दृष्टि, रूपान्तरण शक्ति आदि अग्नि तत्त्वका गुण हुन्।
शरीरमा पाचन अग्नि (जठराग्नि) सन्तुलनमा रहनुपर्छ।

४.वायु (हावा)
गति, संचार र जीवनको सास चलाउने शक्ति वायु तत्त्व हो।
श्वासप्रश्वास, नशा संचार, स्नायु प्रणाली आदि यसैसँग सम्बन्धित छन्।

५.आकाश
स्थान, विस्तार, विचार र सृष्टिको सम्भावनाको स्रोत हो आकाश।
शरीरमा कर्ण (कान), मुटुको ठाउँ, पेटको खाली ठाउँ आदि आकाश तत्त्वका क्षेत्र हुन्।

पञ्चतत्व र शरीरको सम्बन्ध
हाम्रो शरीरलाई एक सजीव सूक्ष्म ब्रह्माण्ड (microcosm) मानिन्छ। शरीरमा यी पाँच तत्त्वहरूको सन्तुलन बिग्रिँदा मानसिक, शारीरिक र आध्यात्मिक समस्या उत्पन्न हुन्छ। उदाहरणका लागि:
जल तत्त्व कम भयो भने शरीर निर्जलीकरण हुन्छ।
अग्नि तत्त्व असन्तुलित भयो भने पाचन समस्या देखिन्छ।
वायु तत्त्व असन्तुलनले मानसिक अशान्ति वा अनिद्राको कारण बनाउँछ।
यसैले योग, प्राणायाम, ध्यान र आयुर्वेदिक उपचारहरूमा पञ्चतत्व सन्तुलनलाई अत्यन्त प्राथमिकता दिइन्छ।

पञ्चतत्वको आध्यात्मिक महत्व
पञ्चतत्व केवल शारीरिक नभई आध्यात्मिक जागरण को पनि आधार हो। योगशास्त्रमा सात चक्रहरू (energy centers) पनि पञ्चतत्वसँग मिलाएर सन्तुलनमा राखिन्छ।
मूलाधार चक्र – पृथ्वी तत्त्वसँग सम्बन्धित
स्वाधिष्ठान चक्र – जल तत्त्वसँग
मणिपुर चक्र – अग्नि तत्त्वसँग
अनाहत चक्र – वायु तत्त्वसँग
विशुद्धि चक्र – आकाश तत्त्वसँग
ध्यानमार्फत यी चक्रहरू सन्तुलनमा राख्दा आत्मिक विकास र शारीरिक उर्जा बढ्छ।

पञ्चतत्व र मृत्युपछि शरीर
हिन्दू शास्त्र अनुसार, मृत्यु भएपछि शरीरका यी पाँच तत्त्वहरू आ-आफ्नो स्रोतमा फर्किन्छन्:
पृथ्वी → माटोमा
जल → पानीमा
अग्नि → आगोमा (दाह संस्कार)
वायु → हावामा
आकाश → शून्यमा विलीन हुन्छ

यसैकारण हिन्दू संस्कारमा मृत शरीरलाई जलाउने परम्परा छ, जसले शरीरलाई आफ्नै मूलमा फर्काउने दर्शनलाई व्यवहारिक बनाउँछ।

पञ्चतत्व सन्तुलनका उपायहरू
१. प्राकृतिक जीवनशैली अपनाउने
२. योग र प्राणायामको नियमित अभ्यास
३. माटोमा हिँड्ने, पानीमा नुहाउने, धुप/दीप जलाउने अभ्यास
४. शुद्ध आहार, ध्यान, मौन, र नकारात्मक सोच हटाउने अभ्यास
५. सूर्य र चन्द्रमा अनुसारको दिनचर्या