काठमाडौँ- नेपाल र भारतको हिन्दू परम्परामा अनगिन्ती धार्मिक अनुष्ठान, रीतिरिवाज र सांस्कृतिक परम्पराहरू पाइन्छन्, जसमा एउटा विशेष र अनौठो रीतिको रूपमा वर–पिपल विवाह (वर र पिपलको बिहे) पनि पर्दछ।
यो परम्परा विशेष गरी बालविवाह, विधवा वा वैवाहिक समस्यामा परेका युवतीहरूको जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने उद्देश्यले गरिन्छ। तर यो विवाह किन गरिन्छ ? कसरी गरिन्छ ? यसको धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व के छ ?
वर–पिपलको विवाह के हो ?
वर–पिपल विवाह भनेको विवाह गर्न योग्य नहुने अवस्था (जस्तै– विधवा योग, मङ्गल दोष, शनि दोष आदि) भएको केटीको विवाह पिपलको बोट, गोलाकार ढुङ्गा (शालग्राम) वा कुनै देवगुरु ग्रहसँग सम्बन्धित वस्तुसँग गराइने धार्मिक अनुष्ठान हो। यो बिहे एक प्रकारको प्रायश्चित्तीय विवाह हो, जसले कुनै दोष हटाइदिने विश्वास गरिन्छ।
किन गरिन्छ पिपलसँग बिहे ?
हिन्दू ज्योतिषशास्त्र अनुसार कुनै–कसैको कुण्डलीमा मङ्गल दोष, शनि दोष वा कालसर्प दोष परेका कारण ती व्यक्तिहरूको वैवाहिक जीवनमा समस्या आउन सक्छ भन्ने मान्यता छ। त्यस्ता दोष हटाउन वर वा कन्याको ‘पहिलो विवाह’ पिपल, शालग्राम वा तुलसीसँग गराइन्छ। यस्तो विवाह पछि मात्र मानिससँग विवाह गराइन्छ, जसलाई ‘दोस्रो विवाह’ मानिन्छ।
पिपललाई विवाहयोग्य वर किन मानिन्छ ?
पिपललाई हिन्दू धर्ममा देववृक्ष मानिन्छ। मान्यता अनुसार पिपलको बोटमा त्रिदेव (ब्रह्मा, विष्णु, महेश) वास गर्छन्। पिपल शुद्धता, दीर्घायु, कर्मफल र मोक्षको प्रतीक हो। त्यसैले यस्तो पवित्र वृक्षसँग विवाह गराइएमा पापकर्म हट्छ, जीवनमा शान्ति आउँछ र विवाहमा बाधा टर्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ।
कसरी गरिन्छ यो विवाह ?
पिपल विवाहको विधि यस प्रकार हुन्छ:
- उपयुक्त दिन र मुहूर्त (जस्तै: एकादशी, पूर्णिमा, सोमबार, बिहीबार आदिमा) तय गरिन्छ।
- वरको रूपमा चयन गरिएको पिपलको बोटलाई सिँगारिन्छ। जस्तो कि– त्यसलाई धोइन्छ, लुगा, माला, टिका आदि लगाइन्छ।
- कन्यालाई विवाह योग्य पोशाकमा सजाइन्छ – साड़ी, गहना, टिका आदि।
- परम्परागत ब्राह्मणमार्फत वैदिक विधिअनुसार पूजाआजा गरेर कन्याको हात पिपलसँग ‘विवाह’ गरिन्छ।
- त्यसपछि वरतुल्य पिपललाई टीका लगाइन्छ, प्रसाद चढाइन्छ, र कन्याले व्रत बस्ने र मन्त्र उच्चारण गर्ने परम्परा हुन्छ।
धार्मिक महत्व
पिपलसँग विवाह गरेपछि मङ्गल दोष हट्ने, सौभाग्यवती जीवन प्राप्त हुने, भविष्यमा हुने वैवाहिक समस्याहरू हट्ने तथा मोक्ष मार्गमा अग्रसर हुने विश्वास गरिन्छ। यो विवाह खासगरी ती बालिकाहरूका लागि पनि गरिन्छ, जसको विवाह योग्य उमेर नपुगी मृत्यु भएको छ, अथवा विधवा भएका छन्।
समाजमा व्याख्या
समाजले यसलाई कहिले–काहीं अन्धविश्वास वा परम्पराको नाममा रूढीवाद ठान्न सक्छ। तर परम्परागत दृष्टिले हेर्दा, यो एक प्रकारको मनोवैज्ञानिक र सामाजिक सुरक्षा उपाय पनि हो। विधवा हुन नपरोस् भनेर पहिले नै ‘विवाह’ गराउने चलनले ती युवतीको मानसिक अवस्था, सामाजिक प्रतिष्ठा र धार्मिक मनोबललाई बलियो बनाउने उद्देश्य लिएको देखिन्छ।
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया