मृत्युपछि मानव मस्तिष्क कति समयसम्म जीवित रहन्छ ?

काठमाडौं- मृत्यु भनेको जीवनको अन्तिम चरण हो, तर वैज्ञानिकहरूका लागि यो एक जटिल प्रक्रिया हो जसले अझै पनि धेरै रहस्य बोकेको छ। विशेष गरी, मृत्यु पश्चात् मानव मस्तिष्क कति समयसम्म सक्रिय रहन्छ भन्ने प्रश्नले चिकित्सा विज्ञान, तंत्रिका विज्ञान  र नैतिकताको क्षेत्रमा व्यापक चासो उत्पन्न गराएको छ।

के मृत्यु एक झट्काको घटना हो?
सामान्य बुझाइ अनुसार हृदय बन्द भएपछि अर्थात् शारीरिक मृत्यु भएपछि जीवन समाप्त हुन्छ भन्ने विश्वास रहिआएको छ। तर, वैज्ञानिक दृष्टिकोणले मृत्यु एक प्रक्रिया हो, जहाँ शारीरिक प्रणालीहरू क्रमशः बन्द हुँदै जान्छन्। यस प्रक्रियामा मस्तिष्क सबैभन्दा संवेदनशील अंगहरूमध्ये एक हो, जुन अक्सिजनको आपूर्ति रोकिनासाथ केही मिनेटभित्र गम्भीर रूपमा प्रभावित हुन थाल्छ।

मस्तिष्कको जीवनकाल: मृत्युपछि कति समय?
गहन अनुसन्धानले देखाएको छ कि हृदय रोकेपछि पनि मस्तिष्कले ४ देखि ६ मिनेटसम्म न्यून स्तरमा क्रियाशीलता देखाउन सक्छ। केही अवस्थाहरूमा, विशेष प्राविधिक प्रयोग तथा कृत्रिम श्वासप्रश्वास प्रणालीको सहयोगले मस्तिष्कको कोषहरूलाई १० मिनेटभन्दा लामो समयसम्म पनि जीवित राख्न सकिने देखाइएको छ।

यसबाहेक, सन् २०१९ मा अमेरिकी वैज्ञानिकहरूले सुँगुरको मस्तिष्कमा गरिएको एक प्रसिद्ध प्रयोगमा, मृत्युपछि केही घण्टासम्म मस्तिष्कको कोषहरूलाई कृत्रिम रूपमा सक्रिय राख्न सफल भएका थिए। यस अध्ययनले मानिसको मस्तिष्कमा पनि मृत्युपछिको कोषीय जीवन बारे नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गरेको छ।

मस्तिष्कमा कस्तो क्रियाशीलता रहन्छ?
मृत्युपछि देखिएको मस्तिष्कको क्रियाशीलता पूर्ण रूपमा चेतन भएको जनाउँदैन। तर, EEG (Electroencephalogram) जस्तो प्रविधिले मृत्युका केही सेकेन्डदेखि केही मिनेटसम्म न्यून स्तरको विद्युतीय गतिविधि देखाउन सक्छ। केही केसहरूमा, मृत्युको केही सेकेन्डपछि ‘gamma waves’ को बृद्धि समेत देखिएको छ, जुन चेतना र स्मृतिसँग सम्बन्धित हुन्छ।

क्लिनिकल डेथ र ब्रेन डेथ के फरक?
चिकित्सा क्षेत्रमा क्लिनिकल डेथ भनेको हृदय र श्वासप्रश्वास बन्द हुनु हो, जसपछि तुरुन्त हस्तक्षेप नगरिएमा स्थायी मृत्यु हुन्छ। ब्रेन डेथ, भनेको सम्पूर्ण मस्तिष्कले कुनै प्रतिक्रिया नदिने अवस्था हो — यो अवस्थामा व्यक्ति कानूनी रूपमा मृत मानिन्छ, चाहे केही अंगहरूले कृत्रिम रूपमा कार्य गरिरहेको भए पनि।

ब्रेन डेथको अवस्थामा व्यक्तिले पुनः जीवन प्राप्त गर्न सक्दैन। तर क्लिनिकल डेथको केही मिनेटभित्र प्रभावकारी CPR वा जीवन रक्षक उपायहरू प्रयोग गरिएमा पुनः सास फेर्न र मस्तिष्क सक्रिय बनाउने सम्भावना रहन्छ।

वैज्ञानिक र नैतिक प्रश्नहरू
मृत्युपछि मस्तिष्कको सम्भावित क्रियाशीलता बारेको जानकारीले अंगदान, जीवन समर्थन प्रणाली, र मृत्युपछि चेतनाको अवस्था जस्ता विषयमा गम्भीर बहस उत्पन्न गराएको छ। यदि मस्तिष्कले मृत्युपश्चात् केही समयसम्म कार्य गर्न सक्छ भने, त्यस अवधिमा व्यक्तिले कुनै पीडा, स्मृति, वा अनुभूति गर्न सक्छ कि सक्दैन भन्ने प्रश्न गहिरो वैज्ञानिक अनुसन्धानको विषय बनेको छ।