काठमाडौँ– यतिबेला बबरमहलस्थित सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरीमा पौभा कलाकार सुन्दर सिंख्वाल आफ्ना दुई दर्जनभन्दा बढी कलाकृतिहरु ल्याएर आएका छन् । साढे तीन दशकभन्दा लामो कला साधनामा सिंख्वालले एकल रुपमा आम कलाकप्रेमीहरुमाझ प्रदर्शन गरेको यो पहिलो प्रदर्शनी हो ।
आफ्नो लामो समयको कला साधनाबाट जन्माएका कलाकृतिहरुको प्रदर्शनीको नाम नै उनले ‘साधना’ राखेका छन् ।
पौभाकला सिर्जनामा बिताएका ३८ वर्षका प्रत्येक दिन कलाकार सुन्दर सिंख्वालका लागि सहज छैनन् । सिर्जनाका लागि गरिएका सङ्घर्ष र साधनाहरु अझै उनको स्मरणहरुमा ताजै छन् ।
कला सिर्जनाका लागि उनले गरेको सङ्घर्षकै कारण आर्थिक रुपमा अहिले उनलाई केही सहज छ, तथापि पौभाकलामा गर्नुपर्ने कठिन साधना त यथावत नै छ । पौभाकलामा उनले गरेको लामो साधना र तपस्याका कारण आज उनी नेपालको परम्परागत पौभाकलाका सिद्धहस्त कलाकारका रुपमा गनिन्छन् ।
उनका पौभाकला सिर्जनाहरु आज लाखौं रुपैयाँ मुल्यमा बिक्री हुन्छन् । देशले मात्र होइन, उनका कलाकृतिहरु परदेशका थुप्रै मुलुकहरुले नियालेका छन् । यस मानेमा उनी आफूलाई पौभाकलाका स्रष्टाका रुपमा गर्व महसूस गर्छन् ।
जसरी उनी जस्ता सयौं कलाकारहरुले देशको मौलिक कलाका स्रष्टाका रुपमा गर्वानुभूति गर्छन्, त्यसरी नै राज्यको मुख्य नेतृत्व तहले बेवास्ता गरेकोमा भने उनको चित्त दुखाइ छ ।
उनको चित्त दुखाइ आफू कला सिर्जनाकै सिलसिलामा सहभागी हुने धेरैजसो ठाउँमा हुन्छ । कला गतिविधि र सिर्जनाकै क्रममा उनी एकपटक नयाँ दिल्लीस्थित रहेको नेपाली दूतावासमा पुगे ।
त्यहाँ उनले समकालीन तथा आधुनिक कलाहरु झुन्डिएको देखे तर देशकै मौलिक परम्परागत पौभा कलाकृतिहरु देखेनन् । त्यसबारे जिज्ञासा राख्दा कलाकार स्वयम्ले ल्याएर दिएमात्र त्यहाँ राखिदिने त्यहाँ रहेका पदाधिकारीहरुले बताइरहँदा उनलाई निकै दुःख लाग्यो ।
उनी सम्बन्धित निकायलाई प्रश्न गर्छन्, ‘हामी त सिर्जना गर्ने मान्छे । हाम्रो कला त राज्यले चिनाउनुपर्ने हो । कला चिनाउनकै लागि कति ठाउँमा बोकेर हिँड्नु ?’
सदिऔंदेखि सिर्जना भइआएको पौभाकलालाई राज्यले भन्दा कला सिर्जना सर्जकहरुले यहाँसम्म ल्याइपुर्याएको उनको भनाइ छ । हिन्दु तथा बौद्ध धर्म शास्त्र र दर्शनलाई मिहिन रुपमा उठान गर्ने नेपालको पौभाकला देश तथा विदेशी भूमिमा पुगेका छन् ।
उनका अनुसार धेरैजसो पौभाकलाहरु विदेशीहरुले खरिद गरिदिँदा नेपालका कलाकारहरु सिर्जनामा बाँच्न सकेका छन् । कलाका सर्जकहरुले पौभा कलालाई बचाएर मात्र आफू बाँचेका छन् । आज विश्वका कुना कुनामा पौभाकलाको फैलावटको श्रेय कलाकारहरुलाई नै दिनुपर्ने सिंख्वाल सुनाउँछन् ।
नेपालमा पौभाकलाको प्रारम्भिक इतिहासलाई केलाउने हो भने यसमा बुद्धकालीन समय जोडिन्छ । बुद्ध दर्शनको अध्यात्म र दर्शक जोडिएको सिर्जना भएका पौभाकलाका पौराणिक एवम् शास्त्रीय मान्यताहरुले पुष्टि गर्छ । पौभा कलाका साधकहरु यसलाई धर्म, संस्कृति र जीवनपद्धतिलाई जीवन्त राख्ने साधनका रुपमा मान्छन् । यसले बौद्ध र हिन्दु धर्म, दर्शन तथा शास्त्रका शाश्वत पक्षलाई चित्रमार्फत प्रस्तुत गर्छ ।
विभिन्न लेख तथा अनुसन्धानहरुलाई आधार मान्ने हो भने ११ औं देखि १४ शताब्दीसम्मका पौभाकलाहरुको ऐतिहासिक दस्तावेज उपलब्ध भएको पौभाकलाका कलाकारहरु बताउँछन् ।
वि.सं.२०२५ साल भदौ १२ गते बुवा रत्नलाल र आमा कान्छी सिंख्वालको माइलो छोराको रुपमा भक्तपुर, गाहितीमा जन्मेका सिंख्यालले १८ वर्षको उमेरमा औपचारिक कलायात्रा थालनी गरे । घरको आर्थिक भारलाई भरथेग गर्ने मेसोले नै उनले पौभाकला कोर्न सिकेका थिए ।
बाल्यकालमा चित्र सिर्जनामा रुचि भएकै कारण उनी विद्यालयमा हुने चित्रकला प्रतियोगीतामा समेत सहभागी हुन्थे । तर औपचारिक रुपमा भने उनले २०४३ सालदेखि अग्रज पौभाकलाका कलाकार पूर्णप्रसाद ह्योजुको शिष्यका रुपमा कला सिर्जना थालनी गरे ।
उनका अनुसार त्यतिबेला उनले कला सिर्जनालाई पेशाका रुपमा हेरेका थिए । कलाकार ह्योजुले पौभाकलाबाट राम्रो कमाइ गरिरहेकै कारण उनकी आमाले कलाकार सिंख्वालकी आमालाई आफ्नो छोरासँग पौभाकला सिक्न पठाउन सल्लाह र सुझाव दिएकी थिइन् । चित्र कोर्न सिक्नका लागि गएका सिंख्वाललाई ह्योजुले शिष्यका रुपमा स्वीकार गरे ।
शुरुवाती समयमा उनले गुरुले बनाएको चित्रहरु नै मिलाउने काम गरे । त्यसरी मिलाउने क्रममा नै गुरुले दिएको एक सय रुपैयाँ अझै उनलाई स्मरणमा छ । शुरुमा उनले ‘चक्रसम्वर,’ ‘बज्रयोगिनी’ जस्ता साना आकारका पौभा चित्रहरु बनाए ।
झण्डै एक वर्षपछि उनले बनाएको ‘लोकेश्वर’को चित्रबाट भने सात सय रुपैयाँ पाए । आज चित्र बिक्रीबाट आएको लाखौं रुपैयाँभन्दा शुरुवाती दिनको थोरै मुल्य भएपनि उनलाई अझै मूल्यवान लाग्छ ।
गुरुसँग १५ महिनाकाे सिकाइपछि भने उनले आफैंले घरमा बसेर पौभा चित्र बनाउन थाले र दाई, भाइ लगायत परिवारका सदस्यहरुलाई समेत सिकाए । त्यसपछि भने उनी व्यावसायिक रुपमै पौभा कला सिर्जनामा लागे । शुरुकाे दुई/ तीन वर्ष भने उनलाई निकै कठिन भयाे । र पनि उनी गुरुकाे मार्गनिर्देशनलाई आधार बनाएर अगाडि बढिरहे । उनले आधुनिक कलाका कलाकार सृजनकुमार राजभण्डारीसँग पनि छ महिना तेल रङ्गको चित्रकला कोर्न सिके । यसले उनको सिर्जनामा अझै निखारता ल्यायो ।
शुरुवातमा पौभाकलाबारे उनी अन्जान थिए । यसबारे केही पक्षको जानकारी बिना नै उनी यसमा प्रवेश गरेका थिए । ५० को दशकपछि भने उनी सार्वजनिक रुपमा नै अगाडि आए ।
शुरुमा उनले २०५१/०५२ सालतिर तत्कालीन राजा वीरेन्द्र वीर विक्रम शाहको जन्मोत्सवको अवसरमा नेपाल ललितकला संस्था(नाफा)को आयोजना गरेको कला प्रदर्शनीमा सहभागी भए । २०५३ सालमा भने उनले सान्त्वना पुरस्कार पाए । त्यसपछि भने उनलाई आफू कलाकार रहेको महसूस भयो ।
उनले भने, ‘पुरस्कार नै पाएपछि मलाई म आर्टिस पनि रहेछु भन्ने भयो । मैले गरिरहेको काम आर्थिक पक्षबाट मात्र होइन, कलाकारको रुपमा मेरो जिम्मेवारी पनि छ भन्ने भयो ।’
त्यसपछिका दिनहरुमा उनले एकजना कला सर्जकका रुपमा सिर्जना शुरु गरे र त्यो सिर्जनाक्रम हालसम्म जारी छ ।
देवताको चित्र बनाउने भएकोले उनी कला सिर्जनालाई ध्यान, तपस्याकै रुपमा लिन्छन् । उनका लागि पौभा चित्र कोर्न बस्नु ध्यान साधनामा बसेजस्तै हो । दिनको आठ/नौ घण्टासम्म एक्लै कोठामा बसेर चित्र कोर्नु उनी साधना नै मान्छन् । पौभाकलामा उनी आधुनिकताको केही छनक पनि दिन खोन्छन् । यद्यपि पौभामा कलाकारको स्वतन्त्र अभिव्यक्तिभन्दा शास्त्रीय नियमम र विषयवस्तुमा हिँड्न जरुरी छ भन्ने कुरामा समेत उनी सजक छन् ।
पौभाकलाको मूल दर्शन र देवताको स्वरुपलाई आधुनिकताको नाममा बिगार्न पाइँदैन भन्ने कुरामा उनी पनि सहमत छन् ।
हालसम्ममा उनले साँढे तीन सय भन्दा बढी पौभाचित्रहरु बनाइसके । तर ती चित्रहरु बिक्री भएर कता कता पुगे उनलाई पत्तो छैन । अहिले प्रदर्शनीमा भएका चित्रहरु पनि कोभिड महामारीको समयमा बनेर संकलन भएका कलाकृतिहरु हुन् ।
आफूलाई बनाएका सिर्जनाहरु सबै संकलन गरेर सङ्ग्रह गरुँ भनेर उनले मनले नसोचेको होइन । तर यसमा कलाकारको आर्थिक स्थितिले पनि प्रभाव पार्ने उनको बुझाइ छ ।
‘कलाकारहरुले बनाएको आर्ट होल्ड गरेर राख्ने अवस्था यहाँ छैन । यसलाई हामीले पेशागत रुपमा लिएर बिक्री गर्नैपर्छ । कतिपय पेन्टिङहरु बिक्री भएर जाँदा साह्रै चित्त दुख्छ,’ उनले सुनाए ।
अहिलको कलाको बजार माहोल हेर्दा कलाकारको सिर्जनाहरु सिधै कलाप्रेमीहरुमाझ भन्दा पनि कलालाई व्यापारका रुपमा अगाडि बढाइरहेकाहरुको हातमा पुगिन्छ । यो अवस्थाले सच्चा सर्जक र कलाको मुल्य कुनै ठाउँमा अवमूल्यन भइरहेको उनले कैयौं पटक अनुभव गरेका छन् । यसको सहजीकरणमा सरकारले दायित्व दिनुपर्ने उनको ठम्याइ छ ।
पौभाकलाबाट नै उनी आर्थिक मात्र नभएर सामाजिक रुपमा समेत माथि उठेका छन् । यहि सिर्जनाबाट पाएको सम्मानबाट उनी सन्तुष्ट छन् । पौभाकलालाई साधनाको रुपमा अगाडि बढाएर यसैमा लाग्नेहरुलाई आर्थिक रुपमा अहिले कठिनाइ नरहेको उनको भनाइ छ । त्यसकारण नयाँ पुस्तालाई पौभाकलाको मौलिक मर्म र दर्शनलाई बुझेर साधनाका रुपमा लिएर अगाडि बढ्न उनको आग्रह छ ।
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया