अन्तरिक्षमा अन्तरिक्ष यात्रीको जीवन कस्तो हुन्छ ?

काठमाडौँ – यस वर्षको जुन महिनामा दुई अमेरिकी अन्तरिक्ष यात्रीले अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन (आईएसएस) मा आठ रात बिताउन पृथ्वी छोडेका थिए ।

तर जब उनीहरूको बोइङ स्टारलाइन अन्तरिक्ष यान उनीहरूलाई पृथ्वीमा फिर्ता ल्याउन असुरक्षित छ भन्ने डर बढ्दै गयो, अमेरिकी अन्तरिक्ष एजेन्सी नासाले उनीहरूको फिर्ता सन् २०२५ सम्मका लागि स्थगित गर्‍यो । अहिले अन्तरिक्ष फसेका यात्रीहरूको नाम सुनिता विलियम्स र बुच विल्मोर हो । 

हाल, यी अन्तरिक्ष यात्रीहरू अन्य नौ जनासँग छ बेडरूमको आकारको ठाउँमा बसिरहेका छन् । सुनिता विलियम्सले यसलाई ‘खुशी ठाउँ’ भनेकी छन्, जबकि विल्मोरले आफूलाई ‘भाग्यशाली’ भनेका छन् । 

तर केही प्रश्न अझै मनमा उब्जिन्छन् । जस्तै- पृथ्वीबाट ४०० किलोमिटरको दुरीमा कस्तो लाग्छ ? अन्तरिक्ष यात्रीहरू अन्य चालक दलका साथीहरूसँग कसरी बस्छन् ? सबैले कसरत र लुगा धुने कसरी गर्छन् ? साथै अन्तरिक्ष यात्रीहरूले के खान्छन् र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण प्रश्न, अन्तरिक्षको गन्ध कस्तो हुन्छ ?

अन्तरिक्ष यात्रीहरूको दिन पृथ्वीमा अवस्थित एक नियन्त्रण स्टेसनद्वारा प्रत्येक पाँच मिनेटमा निर्धारण गरिन्छ । अन्तरिक्षमा उनीहरू जीएमटी समय अनुसार बिहान ६. ३० बजे सबेरै उठ्छन् । अन्तरिक्ष यात्रीहरू आईएसएस मोड्युलमा हार्मोनी भनिने फोन-बुथ आकारको सुत्ने क्वार्टरबाट उठ्छन् । पूर्व अन्तरिक्ष यात्री निकोल स्टोट भन्छिन्, ‘यी संसारका उत्कृष्ट सुत्ने झोलाहरू हुन् ।’ 

सन् २००९ र २०११ मा दुईवटा मिसनमा स्टोटले १०४ दिन अन्तरिक्षमा बिताएकी थिइन् । उनले यी डिब्बाहरूमा ल्यापटपहरू छन्, जसले गर्दा चालक दलका सदस्यहरूले आफ्नो परिवारलाई सम्पर्क गर्न सक्ने बताएकी छन् । जसमा एउटा सानो कुना फोटो र किताब राख्न  बनाइएको छ ।

बाथरुम एउटा सानो बाकस जस्तो डिब्बा हुन्छ, जसमा सक्शन सिस्टम (मेसिन) हुन्छ । सामान्यतया पसिना र पिसाब रिसाइकल गरी पिउने पानीको लागि प्रयोग गरिन्छ । तर स्पेस स्टेसनमा केही प्राविधिक गडबडी भए पनि पिसाब भण्डारण गरिन्छ ।

यसपछि अन्तरिक्ष यात्रीहरूले आ-आफ्नो काम शुरु गर्छन् । धेरैजसो समय अन्तरिक्ष स्टेसनमा मर्मत सम्भार र वैज्ञानिक प्रयोग सम्बन्धी काम गरिन्छ । यो ठाउँको आकार बकिङ्घम प्यालेस वा अमेरिकी फुटबल मैदान बराबर छ । 

सन् २०१२-१३ मा ‘एक्सपेडिसन ३५’ मिसनमा काम गरेका क्यानाडाली अन्तरिक्ष यात्री क्रिस ह्याडफिल्ड भन्छन्, ‘यसको भित्र हेर्दा धेरै बसहरू एक अर्काको नजिकै पार्क गरिएको जस्तो देखिन्छ । आधा दिनको लागि, तपाईँ कुनै पनि ठाउँमा जान सक्नुहुन्छ । अर्को ठाउँ । मान्छे देख्न पनि सकिँदैन ।’ उनी भन्छन्, ‘स्टेसनमा मान्छेहरू यताउता घुम्दैनन् । यो एकदम ठूलो र शान्त छ ।’ 

अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनमा प्रयोगका लागि छ वटा प्रयोगशालाहरू छन् । अन्तरिक्ष यात्रीहरूले शरीरमा चुनौतीपूर्ण वातावरणको प्रभावहरू निगरानी गर्न हृदय, मस्तिष्क र रगत मनिटरहरू लगाउँछन् । यो हामी गिनी सुँगुरहरू जस्तै छ ।’

निकोल भन्छिन्- ‘अन्तरिक्षले तपाईँको हड्डी र मांसपेशिहरुको बुढ्यौली प्रक्रियाको गति दिन्छ, र वैज्ञानिकहरू यसबाट सिक्न सक्छन् ।’

यदि अन्तरिक्ष यात्रीहरूले चाहे भने, तिनीहरूले मिसन नियन्त्रण अनुमान भन्दा छिटो काम गर्न सक्छन् । चुनौती भनेको पाँच मिनेट खाली समय खोज्नु हो, ह्याडफिल्ड बताउँछन् । म त्यो समय झ्यालमा पौडी खेल्न बिताउँछु, बाहिर केही भइरहेको छ कि छैन वा सङ्गीत लेख्ने, फोटो खिच्ने वा मेरा बच्चाहरूको लागि केही लेख्ने । 

उनी केही भाग्यशाली व्यक्तिहरू मध्ये थिए जसलाई स्पेस वाक गर्न भनिएको थियो । यसमा अन्तरिक्ष स्टेसन छोडेर बाहिर जानुपरेको थियो । ह्याडफिल्डले दुईपटक यस्तो गरेका छन् । उनी भन्छन्, ‘मैले बाहिर बिताएका ती १५ घण्टा, जब म र ब्रह्माण्डको बीचमा मेरो प्लास्टिकको भिजर (हेलमेट जस्तो देखिने यन्त्र) बाहेक केही थिएन, त्यो मेरो जीवनका अन्य १५ घण्टाभन्दा धेरै फरक थियो । 

तर, यो स्पेसवाकसँगै अन्तरिक्ष यात्रीहरूले त्यहाँ आउने गन्धको पनि सामना गर्छन्, जुन धातु जस्तै हुन्छ ।’ 

सन् १९९१ मा सोभियत अन्तरिक्ष स्टेसन मिरमा आठ दिन बिताएकी बेलायतकी पहिलो अन्तरिक्ष यात्री हेलेन शर्मन भन्छिन्, ‘पृथ्वीमा विभिन्न प्रकारका गन्धहरू छन्। जस्तै वाशिङ मेसिन वा ताजा हावा । तर अन्तरिक्षमा एउटा मात्र गन्ध हुन्छ । जुन फरक छ, र हामीलाई चाँडै नै यसको बानी बस्छ ।’

यदि कुनै वस्तु बाहिर जान्छ, जस्तै सूट वा वैज्ञानिक किट, यो अन्तरिक्ष विकिरण द्वारा प्रभावित हुन सक्छ । विकिरणले सतहमा मुक्त कणहरू सिर्जना गर्दछ र स्पेस  स्टेसन भित्र अक्सिजनसँग प्रतिक्रिया गरेर धातुको गन्ध उत्पन्न गर्दछ, हेलेन भन्छिन् । 

पृथ्वीमा फर्किएपछि हेलेनले आफ्नो गन्धको इन्द्रियलाई बढी महत्त्व दिन थालिन् । त्यहाँबाट फर्केको ३३ वर्ष भयो । उनी भन्छिन्, ‘अन्तरिक्षमा मौसम छैन । पानीको थोपा तिम्रो अनुहारमा पर्दैन न हावाले तिम्रो कपाल हल्लाउँछ । मलाई ती दिनहरू अझै याद छन् ।’

लामो समय आइएसएसमा आउने अन्तरिक्ष यात्रीहरू कामको बीचमा हरेक दिन दुई घण्टा व्यायाम गर्छन् । हड्डीको घनत्व शून्य गुरुत्वाकर्षणमा घट्न थाल्छ । 

शून्य गुरुत्वाकर्षणमा बस्दा शरीरमा हुने समान प्रभावहरूलाई कम गर्न मद्दत गर्न तीनवटा विभिन्न प्रकारका मेसिनहरू छन् । निकोल भन्छिन्, उन्नत प्रतिरोधात्मक व्यायाम उपकरण स्क्वाट, डेडलिफ्ट जस्ता व्यायाम गर्न मद्दत गर्दछ । यो मेसिन अन्तरिक्षमा व्यायाम गर्न प्रयोग गरिन्छ ।