काठमाडौं- नेपाली भान्साको मुख्य विशेषता भनेकै मसलादार स्वाद हो । तर, केवल नेपाल मात्र होइन, संसारका धेरै मुलुकमा मानिसहरू पिरो स्वादका भक्त छन् । रैथाने अचारदेखि भारतीय करी, थाइल्यान्डको टमयाम, मेक्सिकोको साल्सा, कोरियाली किम्ची र चिनियाँ सिचुवान व्यञ्जनसम्म — पिरो स्वाद विश्वभरको खानपानको महत्त्वपूर्ण हिस्सा बनेको छ । तर प्रश्न उठ्छ — आखिर किन मानिसलाई पिरो खाने बानी मात्र होइन, यसको स्वाद पनि आकर्षक लाग्छ ?
पिरोको वैज्ञानिक आधार
पिरो स्वादको मुख्य स्रोत क्याप्साइसिन हो, जुन खुर्सानीमा पाइने प्राकृतिक रासायनिक तत्व हो। क्याप्साइसिनले हाम्रो जिब्रो र मुखभित्रको TRPV1 नामक रिसेप्टरलाई सक्रिय बनाउँछ। यो रिसेप्टर सामान्यतया उच्च तापक्रम (गरम) महसुस गर्न प्रयोग हुन्छ । जब क्याप्साइसिनले यसलाई सक्रिय गर्छ, हाम्रो मस्तिष्कले त्यसलाई जलिरहेको वा पोलिरहेको संकेतको रूपमा बुझ्छ।
यद्यपि, यो पोल्ने अनुभव वास्तवमै घाइते हुनु वा जल्नु होइन । बरु, यो एक प्रकारको “भ्रामक सिग्नल” हो, जसले हाम्रो स्नायु प्रणालीलाई सक्रिय बनाउँछ। यही कारणले पिरो खाँदा शरीरमा रगतको प्रवाह बढ्छ, नाक बग्छ, पसिना आउँछ, अनि कहिलेकाहीँ आँसु पनि आउँछ।
पिरो र ‘एन्डोर्फिन हाइ’
जब शरीरले पिरोको पोल्ने अनुभूति पाउँछ, मस्तिष्कले त्यसलाई पीडा सम्झिन्छ र पीडाबाट छुटकारा पाउन ‘एन्डोर्फिन’ नामक प्राकृतिक हर्मोन निकाल्छ। एन्डोर्फिनलाई “फिल–गुड हर्मोन” पनि भनिन्छ, किनकि यसले तनाव घटाउँछ, हल्का उत्साहको अनुभव गराउँछ र सन्तुष्टि दिन्छ। यसलाई वैज्ञानिकहरूले “स्पाइसी हाइ” भनेर पनि वर्णन गर्छन्।
यही कारणले पिरो मन पराउने मानिसहरू यसलाई एक प्रकारको आनन्दसँग जोड्छन्। सुरुमा पोल्छ, तर पछि आनन्दको तरंग महसुस हुन्छ — यो नै पिरो खाने बानी बस्ने मुख्य कारण हो।
पिरोको सांस्कृतिक पक्ष
नेपालमा पिरोलाई केवल स्वाद मात्र नभई संस्कृतिको अङ्ग मानिन्छ। मिर्च, बेसार, अदुवा–लसुन जस्ता मसला पुरातनकालदेखि नै खानामा प्रयोग हुँदै आएका छन्। खासगरी पहाडी भेगमा चिसो मौसममा पिरो खाने चलन बढी छ, किनकि यसले शरीर तताउने अनुभव दिन्छ।
अर्कोतर्फ, मेक्सिको, भारत, थाइल्यान्ड, चीन, कोरिया जस्ता मुलुकहरूमा पनि पिरो खानु केवल स्वादको लागि मात्र होइन, सांस्कृतिक पहिचानको हिस्सा हो। विवाह भोज, पर्व–उत्सव र पारिवारिक जमघटमा पिरो परिकार अनिवार्य झैँ हुन्छ।
स्वास्थ्यका पक्ष र अपक्ष
- पिरो खानु सीमित मात्रामा स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक पनि हुन्छ।
- यसले शरीरको मेटाबोलिजम बढाउँछ, जसले क्यालोरी छिटो बर्न गर्न मद्दत गर्छ।
- रक्तसञ्चार सुधार गर्छ र मुटु स्वास्थ्यमा सहयोग पुर्याउँछ।
- एन्टिब्याक्टेरियल गुण भएका कारण केही संक्रमणबाट बच्न मद्दत पुर्याउँछ।
- तर, अत्यधिक पिरो सेवनले पेटमा जलन, अल्सर, एसिड रिफ्लक्सजस्ता समस्या बढाउन सक्छ। त्यसैले, पिरो खान मन पर्ने भए पनि यसको मात्रा सन्तुलित राख्नु जरुरी छ।
किन अझै पिरो लोकप्रिय छ ?
मानव स्वभाव नै नयाँ अनुभव खोज्ने हुन्छ। पिरो स्वादले हामीलाई शारीरिक रूपमा चुनौती दिन्छ र त्यसको सट्टामा आनन्दको अनुभूति गराउँछ। यो संयोजन — पीडाको अनुभूति र त्यसपछि आउने आनन्द — नै मानिसलाई फेरि–फेरि पिरो खान तान्ने मनोवैज्ञानिक कारण हो।
त्यसैले, पिरो खाने बानी केवल स्वादको कुरा होइन, यो विज्ञान, संस्कृति र मानव मनोविज्ञानको अद्भुत मिश्रण हो, जसले संसारभरका मानिसहरूलाई खुर्सानीप्रेमी बनाएको छ।
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया