त्रिमूर्तिमा सबैभन्दा प्रिय शिव किन ?

काठमाडौं- हिन्दु धर्ममा त्रिमूर्ति अर्थात् ब्रह्मा, विष्णु र महेश (शिव) लाई सृष्टि, पालन र संहारका अधिष्ठाता मानिन्छ । यी तीनै देवता आफ्ना-आफ्ना कार्यभारमा समान रूपमा महत्वपूर्ण भए पनि हिन्दु जनमानसमा भगवान् शिवलाई विशेष रूपले प्रिय मानिएको पाइन्छ ।

भारतदेखि नेपालसम्मको सांस्कृतिक, धार्मिक र आध्यात्मिक चेतनामा शिवको स्थान अत्यन्त उच्च छ । आखिर किन त्रिमूर्तिका अन्य दुई देवता ब्रह्मा र विष्णुको तुलनामा शिवलाई अधिक प्रिय मानिन्छ ? यसको उत्तर धार्मिक, दार्शनिक र जनमानसमा गहिरो रूपमा जरा गाडिएको विश्वासमा पाइन्छ ।

१. सरल जीवनशैली र सर्वसुलभता
शिवलाइ “भोलेनाथ”, “आदिदेव”, वा “महादेव” भनेर पुकारिन्छ । उनी सबैभन्दा सहज, सरल र दयालु देवता मानिन्छन् । उनी सादगीका प्रतीक हुन्—न त सुनचाँदीको आभूषण, न रथ, न महल । सदा जटा बाँधिएको, चिताभस्म लगाएको, बाघको छाला ओढेका शिव कैलाश पर्वतमा बस्छन् र साधारण जीवन यापन गर्छन् । सामान्य मानिसले आफ्नो दुःख, चाहना वा पूजा अर्पण गर्दा पनि उनी तुरुन्त प्रसन्न हुने विश्वास छ, जसले गर्दा उनी सबैको प्रिय बन्न पुगेका छन् ।

२. आशुतोष – सानो भक्तिप्रति पनि प्रसन्न हुने देवता
शिवलाई “आशुतोष” भनिन्छ, जसको अर्थ हो—सानो पूजा–अर्चनाले पनि तुरुन्त प्रसन्न हुने । कुनै लामो विधि-विधान, ठूलो यज्ञ या चढाव आवश्यक पर्दैन, जल, बेलपत्र वा धतुरो अर्पण गर्दा पनि शिवको कृपा प्राप्त हुने विश्वास छ । उनी भेदभाव नगरी प्रत्येक भक्तलाई अँगालो हाल्छन्—चाहे त्यो देवता होस्, दैत्य होस् वा सामान्य मानव । रावण, बाणासुर, भृगु, चण्ड आदि असुरहरूले पनि शिवलाई आराधना गरेर वरदान प्राप्त गरेका थिए ।

३. ताण्डव र नटराज – ऊर्जा र परिवर्तनका प्रतीक
शिवको नृत्य ‘ताण्डव’ संसारको सृजना, संरक्षण र विनाशको प्रतीक मानिन्छ । नटराजको रूपमा उनी ब्रह्माण्डीय चक्रको गतिशीलताको प्रतीक हुन्, जसले जीवन, मृत्यु र पुनर्जन्मलाई परिभाषित गर्छ । यो अवधारणा हिन्दु दर्शनको आधारभूत ढाँचामा आधारित छ, जसले शिवलाई केवल विनाशक नभएर परिवर्तन र पुनर्जागरणको देवता पनि बनाउँछ ।

४. योग, ध्यान र आत्मज्ञानका गुरु
शिवलाई ‘आदियोगी’ भनिन्छ—अर्थात् पहिलो योगी । उनले ध्यान, समाधि र आत्मज्ञानको मार्ग देखाएका छन् । पौराणिक ग्रन्थहरूमा शिवले सप्तऋषिलाई योगको शिक्षा दिएको उल्लेख छ । उनी आधुनिक योग साधनाका स्रोत मानिन्छन्, जसका कारण आज पनि योग अभ्यास गर्ने मानिसहरू शिवलाई आफ्नो गुरु मान्दछन् । उनी ध्यानस्थ भएर बैरागी जीवन बिताउने योगिक जीवनशैलीका प्रेरणास्त्रोत हुन् ।

५. समता र समर्पणको भावना
शिवको प्रियता उनको समता भावनाले पनि आएको हो । उनी सबै जात, वर्ग, लिंग र सम्प्रदायका मानिसलाई समान दृष्टिले हेर्छन् । उनका प्रमुख गण—भूत, प्रेत, पिशाच, नाग, गन्धर्व आदि हुन्छन्, जो समाजमा सामान्य रूपमा डर वा घृणाका प्रतीक मानिन्छन् । तर शिवले उनीहरूलाई समेत आफ्नो सेवामा राखेका छन् । पार्वतीसँग विवाह गरेर गृहस्थ धर्म पनि अंगीकार गरेका शिव ‘सन्तुलन’को प्रतीक हुन् ।

६. शक्तिसँगको अटुट सम्बन्ध
शिव र शक्ति (पार्वती) बीचको सम्बन्ध हिन्दु दर्शनमा ‘अर्धनारीश्वर’को अवधारणा मार्फत प्रस्तुत गरिएको छ । यसले दर्शाउँछ कि शिव बिना शक्ति अधुरो छन् र शक्ति बिना शिव निरर्थक छन् । यो एक अद्वितीय दार्शनिक दृष्टिकोण हो, जसले पुरुष र स्त्री शक्तिको समुचित सन्तुलनको प्रतीक प्रस्तुत गर्छ । शक्ति–शिवको समरसताले पनि उनीप्रति आकर्षण बढाएको छ ।

७. लोकमानस र धार्मिक आस्था
नेपालमा पशुपतिनाथको रुपमा शिवको अद्वितीय पूजा हुन्छ । पशुपतिनाथलाई ‘संसारका सबै प्राणीका स्वामी’ को रूपमा मानिन्छ । शिवरात्रि, तीज, सोमबारको ब्रत आदि हिन्दु धार्मिक परम्परामा शिवको विशेष स्थान देखिन्छ । विशेष गरी हिमालय क्षेत्रका समाजमा शिवको उपस्थिति केवल धार्मिक नभई सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पनि छ ।

८. शिवको बहुआयामिक स्वरूप
शिव सृष्टिकर्ता पनि हुन्, विनाशक पनि । प्रेमी पनि, योगी पनि । उनी रुद्ररूपमा क्रोधले भरिएका छन् भने नीलकण्ठरूपमा सबै विष पचाउने धैर्यवान् पनि । उनका सबै रूपहरू जीवनका विविध आयामको प्रतिनिधित्व गर्छन्, जसले उनलाई हरेक मानिसका लागि प्रिय पात्र बनाएको छ ।