मस्तिष्कबारे बुझ्नैपर्ने १० कुराहरू:

काठमाडौँ – मस्तिष्क (Brain) भनेको मानव शरीरको सबैभन्दा महत्वपूर्ण र जटिल अंग हो, जसले सोच्ने, सम्झने, अनुभव गर्ने, निर्णय लिने, अंगहरू चलाउने, र भावना महसुस गर्ने काम गर्छ। सरल भाषामा भन्नुपर्दा, मस्तिष्क हाम्रो शरीरको “कमान्ड सेन्टर” हो , जसले शरीरका सबै कामहरू नियन्त्रित गर्छ।

मस्तिष्कका मुख्य कामहरू:

सञ्चार: बोल्ने, सुन्ने, बुझ्ने

सोच: निर्णय गर्ने, योजना बनाउने

स्मरण: सम्झनु, अनुभव सुरक्षित राख्नु

गति नियन्त्रण: हात, खुट्टा, शरीर हिँडाउनु

इन्द्रियको अनुभव: देख्ने, सुन्ने, सुँघ्ने, चाख्ने, छुने

भावना: खुसी, दुःखी, रिस, डर महसुस गर्ने

बुझ्नैपर्ने १० कुराहरू:

१. मस्तिष्क शरीरको ‘कमान्ड सेन्टर’ हो

मानव मस्तिष्क सम्पूर्ण शरीरको नियन्त्रण प्रणाली हो— सोच, भावना, गति, संवेदना, श्वासप्रश्वास, हृदयगति, स्मृति, निर्णय, रचनात्मकता, भाषा आदिको संयोजन मस्तिष्कले गर्छ।

२. झण्डै ८६ अर्ब न्यूरोन (नसाका कोषहरू) हुन्छन्

हरेक न्यूरोन अरु हजारौँ न्यूरोनसँग जडिएको हुन्छ। यीबीच सूचनाको आदानप्रदान विद्युत तथा रासायनिक संकेतमार्फत हुन्छ।

३. दिमाग तीन भागमा बाँडिएको हुन्छ:

सिरिब्रम (Cerebrum): सबैभन्दा ठूलो भाग — सोच, स्मृति, बोली, भावना, निर्णय आदि यहीँ हुन्छ।

सेरेबेल्लम (Cerebellum): गति र सन्तुलन नियन्त्रण गर्छ।

ब्रेनस्टेम (Brainstem): श्वास, मुटुको धड्कन, र जीवनका आधारभूत काम नियन्त्रित गर्छ।

४. मस्तिष्कको ७५% भन्दा बढी भाग पानी हो

यसैले पानीको कमीले पनि मानसिक थकान वा ‘ब्रेन फग’ हुन सक्छ।

५. मस्तिष्कले मुटु भन्दा बढी ऊर्जा प्रयोग गर्छ

कुल शरीरको केवल २% वजन भएको मस्तिष्कले शरीरको २०% ऊर्जा खर्च गर्छ— विशेषगरी ग्लुकोज।

६. नीद (Sleep) मस्तिष्कको ‘साफसफाई’ समय हो

नीद गर्दा मस्तिष्क ‘glymphatic system’ मार्फत विषालु पदार्थ हटाउँछ, स्मृति सुदृढ पार्छ र मानसिक स्वास्थ्य कायम राख्छ।

७. स्मृति (Memory) पुनर्लेखन प्रक्रिया हो

हामी प्रत्येकपटक कुनै कुरा सम्झँदा त्यो स्मृति अलिक फेरिन्छ— यसलाई reconsolidation भनिन्छ।

८. दिमाग “neuroplastic” हुन्छ

मस्तिष्क नयाँ अनुभव, सिकाइ वा अभ्यासका आधारमा आफैंलाई पुनः संरचना गर्न सक्छ। यो क्षमतालाई neuroplasticity भनिन्छ।

९. तनाव, निद्रा र आहार मस्तिष्कको स्वास्थ्यमा सीधा असर पार्छ

दीर्घकालीन तनावले hippocampus (स्मृति केन्द्र) लाई कमजोर बनाउन सक्छ। राम्रो निद्रा र पोषिलो खाना अत्यावश्यक हुन्छ।

१०. मस्तिष्कमा पीडा महसुस गर्ने नस हुन्छैन

त्यसैले मस्तिष्क शल्यक्रिया (Brain surgery) बेला बिरामी सचेत अवस्थामा पनि रहन सक्छ— किनकि मस्तिष्कले ‘दुखाइ’ महसुस गर्दैन।

मस्तिष्क स्वस्थ राख्न के गर्ने ?

पर्याप्त निद्रा (७–८ घण्टा)

शारीरिक व्यायाम

ध्यान वा मेडिटेसन

नयाँ कुरा सिक्ने बानी (पढ्न, संगीत, भाषा)

सामाजिक सम्पर्क

प्रशस्त पानी र सन्तुलित आहार