काठमाडौं- चाणक्य, जसलाई ‘कौटिल्य’ वा ‘विष्णुगुप्त’ नामले पनि चिनिन्छ, एक महान राजनीतिज्ञ, अर्थशास्त्री, शिक्षक र दार्शनिक थिए।
उनले लगभग २३०० वर्षअघि मौर्य साम्राज्यका संस्थापक चन्द्रगुप्त मौर्यका सल्लाहकारको रूपमा काम गरेका थिए। उनको ‘चाणक्य नीति’ नामक ग्रन्थ आज पनि मार्गदर्शक मानिन्छ।
यस ग्रन्थमा जीवनका विभिन्न पक्षहरू — जस्तै धर्म, राजनीति, शिक्षा, व्यवहार, मित्रता, परिवार, स्त्री-पुरुष सम्बन्ध, धन-सञ्चय, तथा जीवन दर्शनबारे उल्लेख छ। यी विचारहरू अत्यन्त व्यवहारिक छन् र आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन्।
यहाँ प्रस्तुत गरिएका छन् चाणक्य नीतिका केही प्रमुख श्लोकहरू र तिनको नेपाली अर्थ:
१. “सन्तोषः परमं सुखं।”
अर्थ: सन्तोष नै सबैभन्दा ठूलो सुख हो। मानिसको इच्छाहरूको कुनै अन्त्य हुँदैन। तर जो आफ्नो प्राप्तिमा सन्तुष्ट हुन्छ, ऊ नै वास्तविक सुखी हुन्छ।
२. “न चोरहार्यं न च राजहार्यं, न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि। व्यये कृते वर्धते नित्यं, विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्॥”
अर्थ: ज्ञान एक यस्तो सम्पत्ति हो, जुन न त चोरले चोर्न सक्छ, न राजा ले खोस्न सक्छ, न भाइहरूसँग बाँड्नुपर्छ, न त बोक्दा भारी हुन्छ। यो जति खर्च गरे पनि झन बढ्छ, र सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति हो।
चाणक्यको विचारमा धनभन्दा पनि ज्ञान बढी मूल्यवान् हो। धन गुम्न सक्छ, तर ज्ञान सधैं साथ दिन्छ।
३. “मूर्खः परिहर्तव्यः प्रतिष्ठां हानिमिच्छता।
न तेन सह मैत्री कर्तव्या किमु स्नेहः सुदुर्लभः॥”
अर्थ: प्रतिष्ठा चाहने व्यक्तिले मूर्ख व्यक्तिबाट टाढा रहनु पर्छ। मूर्खसँग मित्रता गर्नु हुँदैन, किनभने सच्चा प्रेम र समझदारी त्यहाँ सम्भव हुँदैन। मूर्खको संगतले जीवनमा समस्यामात्र ल्याउँछ, त्यसैले विवेकी मित्र रोज्नु बुद्धिमानी हो।
४. “धनानि जीवितं चैव परार्थं धर्मनैव च। एतद् विन्दन्ति सततं योगिनः स्वार्थनाशिनः॥”
अर्थ: धन, जीवन र धर्म — यी सबै अरूको हितका लागि हो। स्वार्थी सोचले आत्मिक उन्नति हुँदैन। जो अरूको हितमा काम गर्छ, उसैले साँचो मानवता बुझेको हुन्छ।
५. “नास्ति विद्यासमं चक्षुः।”
अर्थ: ज्ञानभन्दा ठूलो आँखो (दृष्टि) अरू केही छैन।
ज्ञानले नै मानिसलाई साँचो मार्ग देखाउँछ र अन्धकारबाट उज्यालोतर्फ डोर्याउँछ।
६. “आत्मवत् सर्वभूतेषु यः पश्यति स पण्डितः।”
अर्थ: जो सबै प्राणीहरूमा आफूझैं आत्मालाई देख्छ, त्यही साँचो पण्डित हो।सबै जीवप्रति समान दृष्टिकोण राख्ने व्यक्ति नै सच्चा ज्ञानी हुन्छ।
७. “सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात्, न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्। प्रियं च नानृतं ब्रूयात्, एष धर्मः सनातनः॥”
अर्थ: सत्य बोल्नुपर्छ, तर प्रिय अर्थात् मिठो ढंगले। कटु सत्य जुन कसैलाई अपमानजनक लाग्छ, त्यो नबोल्नु नै श्रेयस्कर हो। त्यस्तै, प्रिय बोल्नु पर्यो भने झूटो भने बोल्नु हुँदैन। यही सनातन धर्म हो।
८. “एकं त्रिंशद्भयं राजा, चोराद्भयं चतुष्ठयं। एकादशभयं मित्राद्, भार्याभयं त्रयोदशात्॥”
अर्थ: राजा ३० किसिमले डराउँछ, चोर ४ प्रकारले, मित्र ११ प्रकारले र पत्नी १३ प्रकारले डर देखाउँछिन्।
चाणक्यले यहाँ विभिन्न सम्बन्धहरूमा लुकेका सम्भावित जोखिमहरू औँल्याएका छन्। विवेकपूर्वक सम्बन्धहरू संचालन गर्नु आवश्यक हुन्छ।
९. “दुर्जनः परिहर्तव्यः विद्यालङ्कारभूषितः। मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयंकरः॥”
अर्थ: दुर्जन व्यक्ति ज्ञानले भरिएको भए पनि टाढा रहनु पर्छ।
जसरी नागलाई मणिले सजिए पनि ऊ त सर्प नै हो — खतरनाक नै हुन्छ।
१०. “सर्पः क्रूरः खरः क्रूरः, क्रूरतरा मनुष्या खलाः। तेषां दंष्टा विषं सर्पः, खलाः शब्धैः एव हि॥”
अर्थ: सर्प क्रूर हुन्छ, गधा पनि क्रूर हुन्छ तर सबैभन्दा क्रूर हुन्छ खराब मानिस (खल व्यक्ति)।
सर्पको विष दाँतमा हुन्छ, तर खल मानिसको विष शब्दमा हुन्छ।
चाणक्यले खराब स्वभाव भएका मानिससँग सम्बन्ध नराख्न कडा चेतावनी दिएका छन्।
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया