‘ॐ’ को ध्वनिले मस्तिष्क कसरी शान्त हुन्छ ?

काठमाडौँ- ‘ॐ’ एक यस्तो ध्वनि हो जुन केवल धार्मिक अथवा आध्यात्मिक साधनाको मात्र प्रतीक होइन, वैज्ञानिक दृष्टिले पनि अत्यन्तै शक्तिशाली तरंग हो। हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, जैन धर्म र योगपद्धतिमा अत्यन्तै पवित्र र प्रभावशाली मानिने यो मन्त्र उच्चारण गर्दा मानसिक शान्ति, तनाव निवारण, एकाग्रता वृद्धि र शरीरका सूक्ष्म केन्द्र (चक्र) हरूमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ।

आज हामी वैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक दुवै आधारमा ‘ॐ’ को ध्वनि कसरी मस्तिष्कमा शान्ति ल्याउँछ भन्ने विषयमा विस्तृत चर्चा गर्दैछौं।

‘ॐ’ संस्कृत वर्णमालाको एक दिव्य ध्वनि हो जसलाई “प्रणव मन्त्र” पनि भनिन्छ। यो ध्वनि तीन अक्षरहरूको संयोजन हो:

• अ – जागृत अवस्था
• उ – स्वप्न अवस्था
• म – सुसुप्त अवस्था (गहिरो निद्रा)

यी तीन ध्वनि मिलेर ‘ॐ’ बन्छ, जुन ब्रह्माण्डका सम्पूर्ण कम्पन (vibration) हरूको प्रतिनिधित्व गर्ने मूल ध्वनि मानिन्छ।

मस्तिष्कमा ‘ॐ’ को प्रभाव कसरी पर्छ?
१. अल्फा ब्रेन वेभ्स सक्रिय हुन्छन्
विज्ञानका अनुसार, जब व्यक्ति शान्त अवस्थामा ध्यान वा ‘ॐ’ को जप गर्छ, मस्तिष्कमा अल्फा वेभ्स सक्रिय हुन्छन्।
यी वेभ्स व्यक्ति शान्त, सन्तुलित र चनाखो अवस्थामा रहेको संकेत दिन्छन्।

• तनाव घट्छ
• एकाग्रता बढ्छ
• चिन्ता र क्रोध नियन्त्रण हुन्छ

२. एमिगडालामा असर
‘ॐ’ उच्चारण गर्दा मस्तिष्कको एमिगडाला भन्ने भाग (जो भावनालाई नियन्त्रित गर्छ) मा सकारात्मक तरंग प्रवाह हुन्छ।
यसले डर, तनाव र उद्वेग घटाउँछ।

३. शरीरको स्वाभाविक कम्पनसँग मेल
‘ॐ’ को ध्वनि शरीरका ७ चक्र हरूसँग सम्बन्धित हुन्छ। विशेष गरेर आज्ञा चक्र (माथिल्लो निधारको बिच) र सहस्रार चक्र (मस्तिष्कको शीर्ष भाग) मा यसको प्रत्यक्ष प्रभाव देखिन्छ। यो कम्पनले ध्यानको गहिरो अवस्था ल्याउँछ र मस्तिष्क ‘inner silence’ अर्थात् आन्तरिक शान्तिमा पुग्छ।

वैज्ञानिक अनुसन्धान के भन्छ?
All India Institute of Medical Sciences (AIIMS), दिल्ली मा गरिएको एक अनुसन्धानले देखाएको छ कि ‘ॐ’ को नियमित जपले मानसिक तनाव घटाउने र रक्तचाप सन्तुलनमा राख्ने प्रमाण भेटिएको छ।

जर्नल अफ क्लिनिकल साइकोलोजी (2011) मा प्रकाशित अध्ययन अनुसार, ‘ॐ’ जप गर्ने समूहका व्यक्तिहरूमा कम तनाव, राम्रो निद्रा र बढ्दो आत्मविश्वास देखिएको छ।

MRI स्क्यान प्रयोग गरेर गरिएको परीक्षणले पनि देखाएको छ कि ‘ॐ’ जप गर्दा मस्तिष्कको limbic system (emotional center) मा स्थिरता आउँछ।

कसरी उच्चारण गर्ने?

‘ॐ’ उच्चारण गर्दा निम्न तरिकाले गर्नु सबैभन्दा प्रभावकारी मानिन्छ:

• पहिलो भाग: “अ” → पेटबाट सुर सुरु हुन्छ (लगभग २ सेकेन्ड)
• दोस्रो भाग: “उ” → छाती हुँदै घाँटीसम्म (लगभग २ सेकेन्ड)
• तेस्रो भाग: “म्” → ओठ बन्द गरेर नाक/कपाल सम्म कम्पन (लगभग २ सेकेन्ड)
• कुल समय: ८ सेकेन्डको एक चक्र, दिनमा कम्तीमा ५–१० मिनेट नियमित अभ्यास