काठमाडौं- नेपाली समाजमा साउने संक्रान्तिको दिनलाई अत्यन्तै पवित्र तथा धार्मिक रूपमा मनाउने परम्परा छ। विशेषतः हिन्दू धर्मावलम्बीका लागि साउन महिनाको प्रारम्भसँगै सुरु हुने साउने संक्रान्तिले धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व बोकेको हुन्छ। यो दिनलाई नेपालका विभिन्न समुदायले आ–आफ्नै ढंगले मनाउँदै आएका छन्।
साउने संक्रान्तिको धार्मिक महत्व
सनातन धर्म अनुसार सूर्यको कर्कट राशिबाट सिंह राशिमा प्रवेश गर्ने दिनलाई सोलार ट्रान्जिसन अर्थात् ‘संक्रान्ति’ भनिन्छ। वर्षभरि १२ वटा संक्रान्तिहरू हुन्छन्, तीमध्ये साउन १ गते पर्ने संक्रान्तिलाई साउने संक्रान्ति भनिन्छ। यस दिनदेखि सूर्य दक्षिणायनमा प्रवेश गर्छ, जसको अर्थ हुन्छ सूर्यको गति दक्षिण दिशातर्फ जान थाल्छ।
शास्त्रीय मान्यताअनुसार सूर्यको दक्षिणायन प्रवेशलाई देवताको रात्रि मानिन्छ भने उत्तरायणलाई दिन। साउने संक्रान्तिको दिनबाट सुरु हुने साउन महिनालाई शिवको प्रिय महिना मानिन्छ। यही कारणले साउन महिनाभर शिव पूजाको विशेष चलन छ, व्रत बस्ने, जल चढाउने र हरियो वस्त्र वा गहना लगाउने परम्परा पनि यही संस्कारसँग जोडिएको छ।
लुतो फाल्ने परम्परा
साउने संक्रान्तिसँगै नेपालको ग्रामीण क्षेत्रमा विशेष चलन प्रचलित छ – लुतो फाल्ने। यो चलनले धार्मिकता मात्र होइन, लोककथन र सामूहिक सामाजिक क्रियाकलापसँग पनि सम्बन्ध राख्दछ।
लुतो के हो?
लुतो भन्नाले कुनै रोग, अपशकुन, नकारात्मक शक्ति वा दुर्भाग्य सूचक तत्वलाई जनाइन्छ। यसलाई शरीरबाट वा घरबाट हटाउन आवश्यक ठानिन्छ। साउने संक्रान्तिका दिन “लुतो फाल्ने” विधिका अन्तर्गत मानिसहरू विशेष रीतिरिवाज अपनाउँछन्।
कसरी फालिन्छ लुतो?
- सन्ध्याकालमा घर–घरमा मानिसहरू धुप, सरसफाइ र तामाको भाँडोमा पानी राखेर लुतो फाल्छन्।
- सागपात, रुखका पात, लसुन, प्याज आदिले बनाईने लुतो लाई झ्याल–ढोका नजिक वा चोकमा लगेर जलाइन्छ।
- कतै ठाउँमा लुतो फाल्दा “लुतो फालें, भाग!” भन्ने शब्द उच्चारण गरिन्छ जसको अर्थ हुन्छ नकारात्मकता हटोस् र नयाँ सकारात्मक ऊर्जा आओस्।
- यो कार्य बालबालिकाबाट वृद्धसम्म मिलेर गरिन्छ, जसले पारिवारिक र सामाजिक समन्वयलाई समेत प्रवर्द्धन गर्छ।
साउने संक्रान्तिमा स्वास्थ्य र आहार
साउने संक्रान्तिसँग मौसम परिवर्तनको चरण पनि सुरु हुन्छ। वर्षातको सिजनले गर्दा शरीरमा विभिन्न रोगहरू लाग्ने सम्भावना बढी हुन्छ। परम्परागत आयुर्वेदिक ज्ञान अनुसार यस समयमा शरीरको पाचन प्रणाली कमजोर हुने भएकाले खानेकुरा हलुका र सुपाच्य बनाउने चलन छ।
- कुँदो, तिल, चामल, दूध आदिको प्रयोग विशेषगरी गरिन्छ।
- खिर, तरकारीमा तिल प्रयोग, अनि सागपातको सेजनल स्वाद साउने संक्रान्तिमा लोकप्रिय हुन्छ।
- धार्मिक रूपमा यो दिन दातव्य कर्म (दान) गर्न पनि उत्तिकै राम्रो मानिन्छ। खासगरी गरीब, बृद्ध, असहाय व्यक्तिलाई अन्न, लत्ताकपडा वा नगद दान गर्नु पुण्यदायी मानिन्छ।
सांस्कृतिक रूपमा देउडा, मेला र गीत
विशेष गरी कर्णाली, सुदूरपश्चिम र मध्यपश्चिम क्षेत्रमा साउने संक्रान्ति अर्थात देउडा पर्व को रूपमा मनाइन्छ। स्थानीयहरूले गाउँघरमा भेला भएर देउडा खेल्ने, लोकगीत गाउने, साङ्गीतिक वातावरण सिर्जना गर्ने परम्परा लामो समयदेखि छ। महिलाहरू हरियो चुरा, मेहेन्दी, र हरियो साडीमा सजिएर समूहगत रूपमा पूजाआजा र नाचगानमा सहभागी हुन्छन्।
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया