पतिको निधनपछि सिन्दूर र पोते फाल्ने चलन : धार्मिक र सांस्कृतिक कारण

काठमाडौँ- नेपाली समाजमा वैवाहिक महिलाले सिन्दूर (सिन्दूर) र पोते लगाउनु परम्परागत रूपमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यी पहिरन चिन्हहरू केवल सौन्दर्यका लागि होइन, महिलाको वैवाहिक अवस्थाको प्रतीकका रूपमा लिइन्छन्। तर जब पतिको निधन हुन्छ, त्यतिबेला यी चिन्हहरू फाल्ने वा त्याग्ने परम्परा पनि उत्तिकै गहिरो धार्मिक र सांस्कृतिक आधारमा स्थापित छ।

१. सिन्दूर र पोतेको अर्थ र महत्व
सिन्दूर महिलाले विवाहपश्चात् सासु-आमाको आशिर्वाद लिँदै पतिको दीर्घायुको कामना गर्दै लगाउने परम्परा हो। हिन्दू धर्मशास्त्र अनुसार सिन्दूरको रातो रंग शुभता, प्रेम र सौभाग्यको प्रतीक हो। पोते पनि वैवाहिक महिलाको पहिचान हो, जुन सामान्यतः हरियो, पहेंलो र रातो मनकाबाट बनेको हुन्छ। यसले जीवनको उर्जा र सन्तुलन झल्काउँछ।

२. पतिको निधनपछि सिन्दूर र पोते किन फालिन्छ ?
जब महिलाको पति दिवंगत हुन्छ, त्यसपछि उनले सिन्दूर र पोते लगाउन छाड्छिन्। यसको पछाडि मुख्यतया तीनवटा कारण रहेका छन्:

वैवाहिक पहिचानको अन्त्य
सिन्दूर र पोते विवाहित अवस्थाको चिन्ह हुन्। पतिको मृत्यु भएपछि ती चिन्हहरूको सामाजिक तथा धार्मिक महत्व समाप्त भएको मानिन्छ। त्यसैले तिनलाई फाल्ने, हटाउने वा त्याग गर्ने चलन चलिरहेको छ।

धार्मिक दृष्टिकोणबाट अशुभताको प्रतीक
धार्मिक विश्वास अनुसार, पतिको निधन एउटा ठूलो अशुभ घटना मानिन्छ। यस्तो अवस्थामा महिलाले पहिलेका ‘सौभाग्य’ सूचक चिन्हहरू (सिन्दूर, चुरा, पोते आदि) प्रयोग नगर्नु उपयुक्त मानिन्छ। यिनले जीवनको नयाँ अध्याय सुरु गर्ने संकेत पनि दिन्छ।

तपस्या र वैराग्यको प्रतीक
पतिको निधनपछि महिलाले प्रायः सादा जीवनशैली अँगाल्ने गर्छिन्। उनीहरूलाई परम्परागत रूपमा अब वैराग्य र धर्मपालनमा लाग्न प्रेरित गरिन्छ। त्यसैले श्रृंगारजन्य वस्तुहरू त्यागेर धार्मिक मार्गमा लाग्ने संकेतका रूपमा पनि यी चिन्हहरू हटाइन्छन्।

सामाजिक दबाब र परिवर्तनको चरण
यद्यपि परम्परागत रुपमा यी मान्यता गहिरा छन्, अहिलेको समाजमा केही परिवर्तन पनि देखिँदै गएको छ। कतिपय महिलाहरू पतिको निधनपछि पनि सिन्दूर वा पोतेलाई व्यक्तिगत सम्झनाका रूपमा राख्छन्। अझै आधुनिक शहरी क्षेत्रमा यी परम्परामा केही लचकता देखिन्छ।

संवेदनशीलता र सम्मान आवश्यक
सिन्दूर वा पोते फाल्नु भन्ने कुरा केवल परम्पराको कुरा मात्र होइन, यो एक महिलाको जीवनमा आइपर्ने गम्भीर भावनात्मक मोड पनि हो। त्यसैले यो कार्यलाई संवेदनशीलताका साथ हेरिनु आवश्यक छ। परिवार, समाज, र धार्मिक समुदायले यस्तो अवस्थामा सहानुभूति, समर्थन र सम्मानपूर्ण व्यवहार गर्न जरुरी हुन्छ।