बच्चा जन्मिएपछि किन रुन्छ ?

काठमाडौं- “बच्चा जन्मिएपछि किन रुन्छ ?” भन्ने प्रश्न धेरै अभिभावक, शिक्षक, तथा जिज्ञासु मनहरुमा उठ्ने एक सामान्य तर महत्वपूर्ण जिज्ञासा हो। नवजात शिशुको रुवाइलाई केवल स्वाभाविक प्रतिक्रिया मात्र नभई, उसको स्वास्थ्य, श्वासप्रश्वास प्रणालीको कार्यसम्पादन र भावी जीवनको संकेतका रूपमा पनि हेरिन्छ। आज हामी यो विषयलाई वैज्ञानिक, चिकित्सकीय र सांस्कृतिक पाटोबाट विस्तृत रुपमा बुझ्ने प्रयास गर्नेछौं।

वैज्ञानिक र चिकित्सकीय दृष्टिकोण:
१. श्वासप्रश्वास प्रणालीको सक्रियता:
शिशु आमा पेटभित्र (गर्भाशयमा) हुँदा फोक्सोले काम गर्दैन। उसले अक्सिजन आमाको नाल (placenta) बाट प्राप्त गरिरहेको हुन्छ। तर जन्मिएपछि पहिलो पटक उसले स्वास फेर्न थाल्नुपर्छ। जब शिशु बाह्य वातावरणमा आउँछ, उसको फोक्सो खुल्न थाल्छ र स्वासप्रश्वास प्रणाली सक्रिय हुन्छ।
यो प्रक्रिया सामान्यतया पीडादायक र झट्कायुक्त हुन्छ, जसका कारण शिशु कराउँछ वा रुन्छ। रुवाइ स्वासप्रश्वासलाई सहज बनाउन सहयोग गर्छ।

२. रुवाइले फोक्सोलाई सफा गर्छ:
गर्भावस्थामा शिशुको फोक्सोमा तरल पदार्थ भरिएको हुन्छ। जन्मिएपछि त्यो तरल हटाउनुपर्छ ताकि अक्सिजन लिन सकियोस्। रुवाइ गर्दा शिशुको छातीमा दबाब पर्छ, जसले फोक्सोमा रहेको तरल पदार्थलाई बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ।

३. नयाँ वातावरणको प्रतिक्रिया:
गर्भाशयभित्र शिशु न्यानो, शान्त र अँध्यारो वातावरणमा हुन्छ। जन्मिएपछि ऊ उज्यालो, चिसो, आवाजयुक्त र अज्ञात वातावरणमा आउँछ। यस्तो परिवर्तन शिशुको लागि तनावपूर्ण हुन्छ, जसले रुवाइ उत्पन्न गर्छ।

४. नसाको सक्रियता:
जन्मपछि शरीरका स्नायु तन्तु एकाएक सक्रिय हुन्छन्। मस्तिष्कले विभिन्न संवेदना (जस्तै स्पर्श, चिसो, प्रकाश) अनुभव गर्न थाल्छ। यस्तो अनुभव पनि रुवाइको कारण बन्न सक्छ।

स्वास्थ्य परीक्षणको संकेत:
चिकित्सकहरू नवजात शिशुको रुवाइलाई अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण संकेतका रूपमा लिन्छन्। यदि शिशु जन्मिएपछि रुँदैन भने तुरुन्तै चिकित्सकीय हस्तक्षेप आवश्यक पर्छ। रुवाइ शिशुको “एप्गार स्कोर” को एउटा महत्त्वपूर्ण अङ्ग हो, जसले शिशुको स्वास्थ्य मूल्याङ्कन गर्न मद्दत गर्छ।

मनोवैज्ञानिक पाटो:
रुवाइलाई शिशुको पहिलो “भावनात्मक अभिव्यक्ति” पनि मानिन्छ। उसले केही भन्न सक्दैन, उसले केवल रुवाइ मार्फत आफूलाई व्यक्त गर्छ – चाहे त्यो असहजता होस्, तनाव होस् वा शारीरिक परिवर्तनप्रतिको प्रतिक्रिया। नवजात शिशुका लागि रुवाइ एक सञ्चारको माध्यम हो।

विकासक्रमका हिसाबले आवश्यक प्रक्रिया:
रुवाइ नवजात शिशुको विकासक्रमको अनिवार्य अङ्ग हो। जसरी हाँस्ने, रिङ्गटा गर्ने, चिच्याउने आदि व्यवहार पछि देखिन्छ, रुवाइ जन्मसङ्गै देखिने एकमात्र व्यवहार हो जुन शारीरिक र मानसिक विकाससँग पनि सम्बन्धित हुन्छ।

धार्मिक र सांस्कृतिक मान्यता:
-नेपाल लगायत दक्षिण एसियाली देशहरूमा नवजात शिशुको रुवाइलाई धार्मिक तथा सांस्कृतिक दृष्टिकोणले पनि हेरिन्छ।
-हिन्दू धर्मअनुसार, शिशुको पहिलो रुवाइ उसले “पूर्वजन्मको सम्झना” गरेको जनिन्छ।
-कतिपय परम्परामा यो “जिन्दगीको यात्रा” सुरुवात गरेको संकेत हो भन्ने मानिन्छ।
-केही समाजमा शिशु नरोए मृत्युको संकेत ठानिन्छ र तुरुन्तै पूजापाठ वा औषधोपचार गरिन्छ।

के हुन्छ जब बच्चा जन्मिएर नरोएमा?
यदि बच्चा जन्मिएपछि केही समयसम्म रुँदैन भने चिकित्सकहरू तुरुन्तै उसलाई कृत्रिम श्वासप्रश्वास दिन थाल्छन्। कहिलेकाहीं रुवाउनका लागि पिठ्यूमा हल्का पिटाइ पनि गरिन्छ। रुवाइ नभए शिशुमा अक्सिजनको कमी हुनसक्छ जसले मस्तिष्कमा स्थायी असर पार्न सक्छ।