भिटामिन ‘डी’ को कमीले निम्त्याउन सक्छ गम्भीर स्वास्थ्य समस्या

काठमाडौं– स्वास्थ्यको लागि आवश्यक तत्वमध्ये एक हो भिटामिन ‘डी’। यो शरीरमा क्याल्सियम र फोस्फोरसको अवशोषणमा मद्दत गर्ने, हड्डीहरू मजबुत राख्ने, रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बढाउने र मानसिक स्वास्थ्यसमेत सुदृढ पार्ने एक अत्यावश्यक घुलनशील भिटामिन हो। तर नेपालजस्ता मुलुकमा पनि यसको कमी व्यापक रूपमा देखिन्छ, जसले गर्दा विभिन्न स्वास्थ्य समस्या निम्तिन्छन्।

भिटामिन ‘डी’ के हो?
भिटामिन डी एक प्रकारको फ्याट-घुलनशील भिटामिन हो, जसलाई ‘सूर्यको भिटामिन’ पनि भनिन्छ। सूर्यको किरणमा पर्ने ‘यूभी बी’ (UVB) विकिरणको प्रभावले मानव छालामा यो प्राकृतिक रूपमा उत्पादन हुन्छ।

यसको दुई मुख्य प्रकार हुन्छन्:

भिटामिन डी २– मुख्य रूपमा वनस्पति स्रोतबाट पाइन्छ।
भिटामिन डी ३– जनावरजन्य स्रोत र सूर्यको किरणबाट उत्पादन हुन्छ, जसलाई शरीरले सजिलै अवशोषण गर्न सक्छ।

भिटामिन ‘डी’ को भूमिका
हड्डी मजबुत बनाउने
क्याल्सियम र फोस्फोरसको अवशोषण भिटामिन डी बिना सम्भव हुँदैन। यसको कमी हुँदा हड्डी कमजोर हुने, बच्चामा रिकेट्स र वृद्धमा ओस्टियोपोरोसिस हुने खतरा हुन्छ।

प्रतिरक्षा प्रणालीलाई सुदृढ बनाउने
भिटामिन डी ले शरीरको रोगसँग लड्ने क्षमतालाई सक्रिय बनाउँछ। यसले भाइरल तथा ब्याक्टेरियल संक्रमणसँग लड्न मद्दत गर्छ।

मूड र मानसिक स्वास्थ्यमा सहयोगी
थुप्रै अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि भिटामिन डी को कमी डिप्रेसन, तनाव र चिडचिडापनसँग जोडिएको हुन्छ।

हृदय स्वास्थ्यमा योगदान
यसले उच्च रक्तचाप नियन्त्रण गर्न र मुटुका रोगहरूको जोखिम कम गर्न भूमिका खेल्न सक्छ।

क्यान्सरको जोखिम घटाउन सक्ने सम्भावना
केही अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि भिटामिन डी को पर्याप्त मात्रा शरीरमा रहँदा कोलन, स्तन तथा प्रोस्टेट क्यान्सरको जोखिम घट्न सक्छ।

भिटामिन ‘डी’ को कमी हुँदा के हुन्छ?
हड्डी दुख्ने, कमजोरी महसुस हुने
थकान, चक्कर, मुड खराब हुने
मांसपेशी दुख्ने वा ऐंठन हुने
बच्चामा हड्डी वाङ्गिने (रिकेट्स)
वृद्धहरूमा हड्डी झन्झन कमजोर हुने
बारम्बार रुघाखोकी वा संक्रमण लाग्ने

को जोखिममा छन्?
घरभित्र बढी बस्ने वा सूर्यको सम्पर्कमा नआउने व्यक्ति
गाढा छाला भएका व्यक्ति (काला वर्णका व्यक्तिमा भिटामिन डी उत्पादन कम हुन्छ)
गर्भवती महिला र स्तनपान गराउने आमा
अधिक मोटोपन भएका व्यक्ति
लिभर वा किड्नी समस्याग्रस्त व्यक्ति

भिटामिन ‘डी’ को स्रोतहरू
प्राकृतिक सूर्यको किरण
बिहानको ८ देखि १० बजेसम्मको सूर्यको प्रकाश कम्तिमा १५–३० मिनेट छालामा पर्दा पर्याप्त भिटामिन डी बन्न सक्छ।

खाद्य स्रोतहरू
माछा (साल्मन, ट्युन, माछाको तेल)
अण्डाको पहेंलो भाग
कलेजो
दुग्धजन्य पदार्थ (दूध, घ्यू)
भिटामिन डी ले भरिएका फोर्टिफाइड फुड्स (जस्तै: ब्रेड, सिरियल, दुध)

पूरक
चिकित्सकको सल्लाहमा दैनिक आवश्यकताअनुसार भिटामिन डी को ट्याब्लेट वा सिरप लिन सकिन्छ।

दैनिक आवश्यक मात्रा कति?
नवजात शिशु: ४०० आइयु
बालबालिका: ६०० आइयु
वयस्क: ६००–८०० आइयु
गर्भवती महिला: ६०० आइयु
वृद्धवृद्धा: ८०० आइयु

के अत्यधिक भिटामिन ‘डी’ हानिकारक हुन्छ?
हो, शरीरमा भिटामिन डी को अत्यधिक मात्रा हुँदा ‘Vitamin D toxicity’ हुन सक्छ, जसको लक्षण निम्नानुसार देखिन्छ:
बान्ता, वाकवाकी
थकान, कमजोरी
क्याल्सियमको स्तर अत्यधिक बढेर मृगौला बिग्रिन सक्ने खतरा