किन पर्छ चट्याङ ?

काठमाडौँ- चट्याङ पृथ्वीमा हुने सबैभन्दा शक्तिशाली र खतरनाक प्राकृतिक घटनाहरू मध्ये एक हो। हरेक वर्ष संसारभर लाखौँ चट्याङका घटनाहरू हुन्छन् जसले जनधनको ठूलो क्षति पुर्‍याउने गर्छ। नेपालजस्तो हिमाली र पहाडी भूगोल भएको देशमा पनि चट्याङको जोखिम उच्च छ। यसले गर्दा चट्याङको कारण, असर र यसबाट बच्ने उपायबारे जान्नु अत्यन्त आवश्यक छ।

चट्याङ के हो ?

चट्याङ पृथ्वी र आकाशबीचको विद्युत सन्तुलन बिग्रँदा उत्पन्न हुने एक प्राकृतिक विद्युत विस्फोट हो। यो विशेषगरी ठूलो, अग्लो, घना बादलमा हुने प्रक्रिया हो। जब बादलभित्र तातो हावा माथि चढ्छ र चिसो हावा तल झर्छ, त्यहाँ पानीका थोपा र बरफका कणहरू आपसमा टकराउँछन्। यसले गर्दा बादलको माथिल्लो भागमा सकारात्मक  र तल्लो भागमा नकारात्मक  आवेश निर्माण हुन्छ।

त्यसै क्रममा, जमिनको सतहमा पनि सकारात्मक आवेश सन्चित हुन थाल्छ। जब बादल र जमिनबीचको विद्युत आवेशको भिन्नता अत्यधिक हुन्छ, त्यसलाई सन्तुलनमा ल्याउन चट्याङ खस्छ। यस प्रक्रियालाई डिस्चार्ज भनिन्छ। चट्याङ सिधा जमिनमा, अरू बादलमा, वा कहिलेकाहीँ हावामै छुट्टै दिशामा पनि पर्न सक्छ।

चट्याङ पर्नुअघि देखिने उज्यालो झल्को र पछि सुनिने गर्जन त्यसकै संकेत हुन्। चट्याङले ठूलो ताप र ऊर्जा उत्पन्न गर्छ, जसले मानिस, जनावर, र संरचनामा क्षति पुर्‍याउन सक्छ। त्यसैले चट्याङका बेला सावधानी अपनाउनु अत्यन्त जरुरी हुन्छ।

चट्याङ कसरी पर्छ?
विद्युत आवेशको निर्माण
जब आकाशमा बादलहरू (विशेष गरी बादल) जम्मा हुन्छन्, तीव्र वायु चल्ने, वाफ उठ्ने, र बरफका स-साना कणहरू आपसमा टकराउँदा सकारात्मक र नकारात्मक विद्युत आवेश उत्पन्न हुन्छ।

आवेशको असन्तुलन
बादलको माथिल्लो भागमा सकारात्मक आवेश हुन्छ।
तल्लो भागमा नकारात्मक आवेश हुन्छ।
यस्तै आवेश पृथ्वीको सतहमा पनि प्रभाव पार्छ। जब आवेशको सन्तुलन अत्यधिक बिग्रन्छ, विद्युत प्रवाहका रूपमा चट्याङ खस्छ।

डिस्चार्ज प्रक्रिया
जब बादल र जमिनबीचको आवेश अन्तर अत्यन्त बढ्छ, त्यहाँको हावा समेत चालक (conductive) बन्छ र त्यसमार्फत विशाल विद्युत प्रवाह हुन्छ। यसैलाई चट्याङ भनिन्छ।

चट्याङ किन पर्छ भन्ने भूगोलिक पक्ष
नेपालजस्तो पहाडी भूभागमा चट्याङको सम्भावना बढी हुन्छ, किनभने:
बादलहरू टाकुरामा थुप्रिन सक्छन्।
तीव्र हावाको बहावले आवेशको चाप बढाउँछ।
खुला ठाउँमा धातुका संरचना वा रुखहरूले विद्युतका लागि आकर्षक मार्ग दिन्छन्।

चट्याङका असरहरू
मानव जीवनमा असर
चट्याङ लाग्दा मानिसको ज्यान जान सक्छ, जलन हुन सक्छ, मुटु वा मस्तिष्कमा गम्भीर असर पर्न सक्छ।

जनावर र वनस्पतिमा असर
रुखमा लागेको चट्याङले आगलागी हुन सक्छ। गोठालाहरू वा खेतमा काम गरिरहेकाहरू बढी प्रभावित हुन्छन्।

बिजुली र सञ्चार उपकरणमा असर
चट्याङले विद्युत लाइन, टेलिफोन टावर, मोबाइल, कम्प्युटर आदिमा क्षति पुर्‍याउन सक्छ।

आगलागीको जोखिम
विशेष गरी पहाडी र ग्रामीण क्षेत्रमा चट्याङका कारण आगलागी हुने सम्भावना हुन्छ।

चट्याङबाट जोगिने उपायहरू
चट्याङ परिरहेको बेला घरभित्र बस्नुहोस्।
धातुका वस्तु, छाता वा मोबाइल फोन प्रयोग नगर्नुहोस्।
बिजुलीका उपकरणहरू बन्द गर्नुहोस्।
रूखको छायाँ वा खुला मैदानमा नबस्नुस्।
सुरक्षित भवन वा चट्याङ निवारक यन्त्र जडान भएको संरचनामा बस्नुहोस्।

नगर्नुपर्ने कुरा:
खेत, जंगल वा ताल–पोखरी नजिक नजानुहोस्।
धातुका बार, पर्खाल, पोल वा टावर नछुनुहोस्।
मोटरसाइकल वा साइकलमा यात्रा नगर्नुहोस्।