डायलाइसिस के हो, कसरी गरिन्छ ? दीर्घ रोगीको जीवनरक्षाका लागि अत्यावश्यक प्रक्रिया

काठमाडौं- शरीरको मूत्र प्रणालीमा मिर्गौलाले रक्त शुद्ध पार्ने, पानी र खनिज सन्तुलन कायम राख्ने, विषाक्त पदार्थ हटाउनेजस्ता कार्य गर्छ। तर जब मिर्गौलाले आफ्नो कार्य गर्न सक्दैन, त्यसबेला डायलाइसिसको सहारा लिनुपर्छ। डायलाइसिस जीवनरक्षक प्रक्रिया हो जुन कृत्रिम रूपमा मिर्गौलाले गर्ने कामको नक्कल गर्छ।

आजको समाचारमा हामी डायलाइसिस के हो, किन गरिन्छ, कसरी गरिन्छ, कति प्रकारको हुन्छ, कति समय लाग्छ, सावधानीहरू के–के हुन्, लगायत सम्पूर्ण जानकारी प्रस्तुत गर्दैछौं।

डायलाइसिस भनेको के हो?
डायलाइसिस भनेको शरीरमा जमेका विषाक्त पदार्थ, अतिरिक्त पानी र नुनलाई हटाएर साफ र सन्तुलित रक्त प्रवाह कायम गर्ने प्रक्रिया हो।
मिर्गौला नचल्ने वा खराब हुने बिरामीको शरीरमा कृत्रिम मिर्गौलाको रूपमा काम गर्छ डायलाइसिसले।

डायलाइसिस कहिले आवश्यक पर्छ?
जब कुनै व्यक्तिको मिर्गौला कार्यशक्ति १०–१५% भन्दा तल झर्छ वा क्रोनिक किड्नी डिजिज ५ हुन्छ, त्यतिबेला डायलाइसिस अत्यावश्यक हुन्छ।

मुख्य कारणहरू:
दीर्घकालीन मधुमेह (डायबेटीज)
उच्च रक्तचाप
मिर्गौलामा पत्थरी वा संक्रमण
जन्मजात मिर्गौला विकृति
औषधि वा विष सेवनका कारण मिर्गौला क्षति

डायलाइसिसका प्रकार
डायलाइसिस दुई प्रमुख तरिकाबाट गरिन्छ:

हेमोडायलाइसिस
यो सबैभन्दा सामान्य प्रकार हो।
बिरामीको रक्त एक मेसिनमार्फत निकालिन्छ, जहाँ कृत्रिम फिल्टरले विषाक्त पदार्थ हटाउँछ र सफा रक्त पुनः शरीरमा फर्काइन्छ।
यो प्रक्रिया सामान्यतया हप्तामा २–३ पटक, प्रत्येक पटक ४–५ घण्टा लाग्छ।
बिरामीलाई नियमित अस्पताल जानुपर्ने हुन्छ।

कसरी गरिन्छ?
हातमा (अधिकांश) AV फिस्टुला बनाइन्छ – धमनी र नसा जोडिने ठाउँ।
त्यो स्थानबाट नलीमार्फत रगत निकालिन्छ र मेसिनमा सफा पारिन्छ।
डायलाइसिस पछि रगत फिर्ता गरिन्छ।

पेरिटोनियल डायलाइसिस
यसमा पेटको भित्री झिल्ली प्रयोग गरिन्छ।
पेटमा राखिएको क्याथेटरमार्फत डायलाइसिस तरल पदार्थ हालिन्छ।
झिल्लीले शरीरका विषाक्त पदार्थ सोस्छ र केही समयपछि त्यो तरल फेर्नु पर्छ।

यसको दुई विधि हुन्छन्:
CAPD (Continuous Ambulatory Peritoneal Dialysis) – दिनको ३–४ पटक बिरामी आफैं घरमा गर्छन्।
APD (Automated Peritoneal Dialysis) – राति सुत्दा मेसिनले स्वतः गरिदिन्छ।

डायलाइसिस कति समयसम्म गर्नुपर्छ?
यदि मिर्गौला पूर्णरूपमा बिग्रिएको छ, तब डायलाइसिस जीवनभर चल्न सक्छ वा मिर्गौला प्रत्यारोपण (transplant) नभएसम्म।
यदि समस्या अस्थायी हो भने केही समयका लागि डायलाइसिस गरिन्छ।

डायलाइसिसको सम्भावित जटिलता
कमजोरी, थकाइ
लो ब्लड प्रेसर
संक्रमणको जोखिम (विशेष गरी फिस्टुला वा क्याथेटरको स्थानमा)
शरीरमा पोषण तत्त्वको कमी
छाला सुख्खा र खुजली
ऐंठन र मांसपेशी दुखाइ
डायलाइसिस बिरामीको आहार र जीवनशैली

खानपानमा ध्यान पुर्याउनुपर्ने कुरा:
पानी र तरल पदार्थको सीमित सेवन
नुन र पोटासियम कम गर्नुपर्ने (जस्तै केराको सट्टा स्याउ)
प्रोटिनको सन्तुलित मात्रा आवश्यक
क्याल्सियम र फस्फोरस नियन्त्रित गर्नुपर्ने

अनुशंसित उपायहरू:
नियमित डायलाइसिस समयपालना
संक्रमणबाट बच्न स्वच्छता
नियमित रक्त परीक्षण
तनाव नियन्त्रण र परामर्श