गिद्धको संख्या कसरी घट्यो ?

काठमाडौँ – बाल्यकालमा किताबमा मानिस र जनावरको जीवनचक्र पढेको हुनुपर्छ । तर पछिल्ला केही वर्षयता गिद्धको संख्या ह्वात्तै घट्दै गएको र यसको कारण औषधि नै हो ।

गिद्ध : पछिल्लाे समय गिद्धको संख्या ह्वात्तै घट्दै गएको छ । भारतकाे सबैभन्दा पुरानो जैविक विविधता संरक्षण समूह बम्बे नेचुरल हिस्ट्री सोसाइटी (BNHS) ले मार्च २०१४ मा केन्द्रीय पर्यावरण, वन तथा जलवायु परिवर्तन मन्त्रालय (MoEFCC) लाई पत्र लेखेको थियो। त्यसमा समाजले देशमा गिद्ध मर्न थालेकाले जनावरको उपचारमा प्रयोग हुने तीनवटा औषधिमाथि प्रतिबन्ध लगाउन माग गरेको थियो ।

यी औषधिहरूले गिद्धको संख्या घटाएको छ

यस पत्रमा, यो चेतावनी दिइएको थियो कि तीन गैर-स्टेरोइडल एन्टि-इन्फ्लेमेटरी ड्रग्स (NSAIDs) को अत्यधिक प्रयोगले गिद्ध संरक्षणको प्रयासलाई नष्ट गर्नेछ।

यी तीन औषधीहरू, एकलोफेनाक, केटोप्रोफेन र निमेसुलाइड, डाइक्लोफेनाकको विकल्पको रूपमा प्रस्तुत गरिएको थियो। तर यसका कारण ठूलो मात्रामा गिद्धको मृत्यु भएपछि भारतले सन् २००६ मा यसको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो ।

किन मरे गिद्ध ?

इन्टरनेशनल युनियन फर कन्जर्भेसन अफ नेचर (IUCN) को गिद्ध विशेषज्ञ समूहका सह-अध्यक्ष क्रिस बोडेन भन्छन् कि गैर-स्टेरोइडल एन्टि-इन्फ्लेमेटरी ड्रग्सका कारण गिद्धको मृत्यु प्रत्यक्ष रूपमा देखिँदैन। उनका अनुसार औषधि खाएको दुई–तीन दिनपछि चरा मरेकाले भारतले गिद्धको मृत्युदर घटाए पनि जनसंख्यालाई स्थिर बनाउन सकेको छैन ।

के गिद्धहरू साँच्चै लोप हुँदैछन् ?

सन् १९८० को दशकसम्म गिद्ध देख्नु सामान्य कुरा थियो । वल्र्ड वाइड फण्ड फर नेचर (डब्लुडब्लुएफ) भारतकी र्याप्टर संरक्षण प्रबन्धक रिंकिता गुरवका अनुसार हाल देशमा गिद्धका ८ प्रजाति लोप हुने अवस्थामा छन् ।

अन्तरसरकारी संस्था बर्ड लाइफ इन्टरनेशनलले गरेको गिद्धको गणनाअनुसार सन् २००३ मा देशमा गिद्धको कुल जनसङ्ख्या ४० हजारभन्दा बढी थियो, जुन २०१५ मा घटेर १८ हजार ६ सय ४५ पुगेको छ ।

MOEFCC द्वारा जारी भारतको दोस्रो राष्ट्रिय गिद्ध संरक्षण कार्य योजना (2020-25) को दावी अनुसार, 2013 सम्म, यो अनुपात राजस्थान बाहेक अन्य भागहरूमा दुई प्रतिशत भन्दा तल आएको छ।

राजस्थानमा यो अझै पाँच प्रतिशतभन्दा माथि छ। जानकारी अनुसार जनावरको शवमा डाइक्लोफेनेकको मात्रा १ प्रतिशतभन्दा कम भएमा गिद्धको संख्या सुरक्षित मान्न सकिन्छ । एजेन्सीको सहयोगमा