माइन्डफुलनेसले तपाईंलाई मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट बचाउँछ, यस्ता छन् फाइदाहरू

काठमाडौं – आजकल जिम वा बाहिर व्यायाम गर्दा इयरफोन वा अन्य इलेक्ट्रोनिक ग्याजेटहरू प्रयोग गर्नु सामान्य छ । इलेक्ट्रोनिक ग्याजेटहरू घरमा बिर्सिए पनि, हामी छिट्टै चिन्तित हुन्छौं । त्यसैगरी खाना खाँदा टिभी हेर्नु मानिसको पुरानो बानी हो । यस सम्बन्धमा तपाईले घरका ठूलाबडाबाट सुन्नु भएको होला कि खानामा ध्यान दिनुहोस्, नत्र शरीरलाई खाना खान मन लाग्दैन । एकै पटक धेरै काम गर्नुलाई मानिसहरू ‘विशेष शक्ति’ मान्छन । यस्ता व्यक्तिलाई बढी मेहनती मानिन्छ ।

इङ्ल्यान्डको ‘युनिभर्सिटी अफ बाथ’ ले गरेको नयाँ अध्ययनले यदि शारीरिक क्रियाकलापलाई मन लगाएर गर्ने हो भने मानसिक स्वास्थ्यका लागि निकै फाइदा जनक हुने देखाएको छ । साथै, माइन्डफुलनेस कुनै पनि प्रकारको तनाव, चिन्ता वा डिप्रेसनलाई कम गर्न र जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन धेरै प्रभावकारी हुन्छ । अर्थात् कुनै पनि काम गर्दा अन्य कुराबाट ध्यान हटाएर पूरै ध्यान दिएर मानसिक स्वास्थ्यमा परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ ।  

मानसिक स्वास्थ्य भारतको लागि ठूलो समस्या हो। काम, अध्ययन वा पारिवारिक कारणले गर्दा तनाव, चिन्ता वा डिप्रेसनले मानिसलाई ओगटेको छ । युनिसेफको प्रतिवेदनका अनुसार भारतमा १५ देखि २४ वर्षको उमेरका सातमध्ये एक युवालाई सधैं डिप्रेसन वा काममा कम रुचि हुने गरेको छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) को तथ्याङ्कले भारतमा प्रति लाख मानिसमा औसत आत्महत्या दर १०.९ रहेको देखाएको छ। अचम्मको कुरा के छ भने अधिकांश मानिसलाई आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यबारे जानकारी हुँदैन । जसका कारण दिनानुदिन युवाहरुले आत्महत्या गरिरहेका छन् । राष्ट्रिय अपराध अभिलेख ब्यूरो अर्थात एनसीआरबीका अनुसार सन् २०२१ मा १३ हजारभन्दा बढी विद्यार्थीले आत्महत्या गरेका छन् ।

माइन्डफुलनेस भनेको तपाईको दिमागलाई बुझ्ने र वर्तमानमा बाँच्ने तरिका हो । त्यसैले वरपरका घटनाहरूबारे मनमा आउने विचारहरूबाट ध्यान हटाएर वर्तमान परिस्थितिमा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ । अक्सर तपाईले देख्नु भएको होला कि मानिसहरू आफ्नो कामप्रति लापरवाही वा लापरबाही ब्यवहार अपनाउछन् र अरु कुराहरुबाट विचलित भइरहन्छन् ।यस्तो अवस्थामा खानामा ध्यान केन्द्रित गर्नु, खेल्दा खेल्दै वा कुनै पनि काम गर्दा सोही कार्यमा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्नु नै मानसिकता हो ।

कहिलेकाहीँ यस्तो लाग्छ कि दिमागले आफ्नो इच्छा अनुसार काम गरिरहेको छैन । यो मानसिक अशान्तिले ध्यान एक ठाउँमा केन्द्रित हुन दिँदैन । जब तपाईको दिमागमा एकै साथ धेरै विचारहरू चलिरहन्छ, तपाईको दिमाग छिट्टै थकित हुन्छ । जसका कारण दिमागले कुनै निर्णय लिन सक्दैन । फलस्वरूप, यसको प्रभाव हाम्रो काम र व्यवहारमा स्पष्ट रूपमा देखिन्छ ।

मनमा धेरै विचारहरू हुँदा दिमागले आराम पाउन सक्दैन । धेरै मानिसहरूमा, विचारहरू वर्तमानका समस्याहरूको बारेमा मात्र होइन, तर विगतका घटनाहरू र भविष्यको बारेमा चिन्ताहरू पनि छन्। एउटै कुरालाई बारम्बार सोच्दा नकारात्मक सोच आउन थाल्छ । जसका कारण तपाईलाई शारीरिक समस्याका साथै मानसिक रोगले पनि सताउन सक्छ ।

काउन्सिलर डा. आस्था सक्सेनाले माइन्डफुलनेसका लागि नियमित अभ्यास आवश्यक रहेको बताउकी छिन् । यो एक दिनको प्रक्रिया होइन । यसका लागि साना साना कदम चालेर आफूलाई परिवर्तन गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि, यदि तपाइँ खाना खाँदै हुनुहुन्छ भने, कुनै पनि प्रकारको गडबड नगर्ने प्रयास गर्नुहोस् । जसका कारण तपाईको ध्यान खानामा मात्र रहन्छ । साथै, ध्यान दिमागको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ । यसले तपाईंलाई ध्यान केन्द्रित गर्न धेरै मद्दत गर्दछ। यहाँ याद गर्नुहोस् कि ध्यान केवल दिमागको एक भाग हो ।

माइन्डफुलनेसलाई दैनिक जीवनको एक हिस्सा बनाउन केही टिप्सहरू अपनाउन सक्नुहुन्छ ।

हाम्रो दिमागले विगतका घटनाहरूको बारेमा बढी सोच्दछ। जसका कारण वर्तमान पनि बिग्रदै गएको छ । यस्तो अवस्थामा, विगतको बारेमा धेरै चिन्ता नगर्ने प्रयास गर्नुहोस् । यसले तपाईंलाई डिप्रेसन वा तनावतर्फ लैजान्छ ।
ध्यान केन्द्रित गर्न सिक्नुहोस्

कुनै काम गर्दा अन्य कुराको बारेमा सोच्दा तपाईको ध्यान बिग्रन सक्छ। जसका कारण कयौं पटक दुवै काम अवरुद्ध हुने गरेको छ । यस्तो अवस्थामा आफ्नो दिमागलाई यताउता भड्काउन नदिनुहोस् र एउटै काममा ध्यान केन्द्रित गर्नुहोस्। यसले तपाईको काममा सुधार ल्याउनेछ र तपाईले मानसिक रूपमा पनि आराम महसुस गर्नुहुनेछ ।

अहिले सम्म तपाईले माइन्डफुलनेस कत्तिको फाइदाजनक छ भनेर थाहा पाउनु भएको होला, तर दिमागी बन्न कुन प्रविधि अपनाउनुपर्छ। यसका लागि ‘ड्रागन ब्रेथ’ प्रविधि निकै प्रभावकारी रहेको डा आस्था सक्सेना बताउँछिन् । जसरी ड्र्यागनले सास भित्र पस्छ र मुखबाट आगो निस्कन्छ। त्यसैगरी, यसलाई बलपूर्वक सास फेर्न र सास फेर्न सिकाइन्छ। यस्तो अवस्थामा तपाईले कति समयसम्म श्वास लिनुहुन्छ भन्ने कुरामा ध्यान दिनुहोस् । जाँदा दोब्बर समय लिनुहोस् । उदाहरण को लागी, यदि तपाइँ घ सेकेन्ड को लागी सास लिदै हुनुहुन्छ भने, त्यसपछि श्वास छोड्दा ट सेकेन्ड लिनुहोस् । यदि तपाईंले यसो गर्नुभयो भने, यसले दिमागलाई शान्त राख्न मद्दत गर्नेछ। दोस्रो, तपाईं भावनात्मक रूपमा पनि बलियो बन्नुहुनेछ ।